پانتایەكی زۆری رووبەری
ئەدەبی بەرگری_شوناس و ستاتیكا_ داگیریكردووە. ئەم سەبكەی ئەدەبی بەرگری لە قۆناغێكدا دروستدەبێت شوناس لە
مەترسیدایە، ئەدەب لەرێگەی زمانەوە دەیەوێت وەك كردەیەكی شۆڕشگێرانە، ببێتە ئەو وزە
و هێزەی بەرگری لە شوناس بكات و لەگەڵ هەموو _ئەویترێك_دا كە مەترسییە بۆ شوناس دژ
بووەستێتەوە، لە هەمانكاتیشدا لەناو دونیاكەی خۆیدا، نیگای خۆی بخاتەوە سەر ستاتیكا
و لە ئاسۆ فراوانەكەدا هەردووكی پێكەوە گرێبدات و بەرگێكی دیكەیان پێببەخشێت، ئەمما
ئەو _شوناس_ەی ئەدەبی بەرگری وزەیەكی زۆری خۆی بۆ تەرخاندەكات، _شوناس_ێك نییە ئەدەبەكە
خۆی بەرهەمیهێنابێت و روانینی تایبەتی هەبێت بۆی و، پرسیار لە رەگوڕیشەكەی بكات، _شوناس_ێكە
گوتاری ئایدۆلۆژی و رووبەری سیاسیی بەرهەمیهێناوە و ئەدەبی بەرگری وەك بەشێك لەو رووبەرە
سیاسییە بارگاوی بە ئایدۆلۆژیا، تەواوی هێزی خۆی دەخاتە گەڕ بۆ بەرگریكردن لێی و فۆڕمێك
لە ستاتیكاش ئاوێزندەكان پێیەوە تاكو هەردووكیان وێنەیەك بە دەرەوەی خۆیان بدەن، وێنەكە
لە جەوهەردا مانایەك لەگەڵ خۆی هەڵدەگرێت و لە رەواڵەتدا مانایەكی دیكە.
دونیای ئەدەبی ئێمە، تایبەتر
لە سەردەمی بەرگریدا، دونیایەكە بە شوێن پرسیارە بونیادییەكانی ژیان و ئاریشە كۆمەڵایەتییەكاندا
ناگەڕێت و دورە لە رادیكاڵبوونی فیكری و، نایەوێت قوڵ رۆبچێتە ناو كێشەكان، بەڵكو لە
رواڵەتی سیاسیدا خۆی دەگونجێنێت لەگەڵ گوتارە باوەكەدا. ئەدەبێكە خۆی گرێدەدات بە سەردەمێكی
ئایدۆلۆژییەوە، سەردەمێك گوتاری باوی ئایدۆلۆژی تەنها كۆمەڵگە لەگەڵ خۆی بەرەو ئایدیاكانی
خۆی نابات، ئەدەبیش دەبێتە بەشێكی گرنگی ئەو گوتار و ئایدیایانەی ئایدۆلۆژیا دەیانخاتە
ناو فەزای گشتییەوە. زۆر كەمن ئەو دەنگانەی پێچەوانەی فەزا گشتییەكە لەناو قۆناغی هاتنە
ئارای ئەدەبی بەرگرییدا رادیكاڵانە گەڕابنەوە بۆ بنەوانی خەمە گەورەكان و كێشە بنەرەتییەكان.
فەزای سیاسیی، یان باشتر بڵێین: فەزای ئایدۆلۆژی و سیاسیی، فەزایەكە لەناو رووبەری
خۆیەوە دەگوازرێتەوە بۆناو رووبەری ئەدەب و تەوای ئەدەبەكەش دەبەستێت بە خۆیەوە. تەنها
بۆشاییەك، هەناسەیەك لە ئەدەبەكەدا مابێتەوە، ئیشكردنبووە لە ستاتیكادا، ستاتیكاكەش
لە زۆر وێستگە و لای زۆرێك لە دەنگە ئەدەبییەكان، جارێكی دیكە گرێدراوەتەوە بەو گوتارە
ئایدۆلۆژییە باوەوە لە قۆناغی بەرگریدا باڵادەست بووە. ستاتیكا لە مانا راستەقینەكەی
خۆدا نەكراوەتە نیگایەك بۆ سەرلەنوێ خوێندنەوەی دەرەوەی خۆی، بەڵكو هەرچۆن لە ناو
ئەدەبی كلاسیكدا ستاتیكایەكی وێنەیی و زمانی بەستراو بە چەمكە پیرۆزەكراوەكان و سەرقاڵی بە ئاسمانیكردنی چەمكەكانە، ستاتیكاكە
بەهەمان كەرەستەكانی خۆیەوە هەڵگیراوە و جارێكی دیكە هێنراوەتەوە بۆسەردەمێكی دیكە
و فۆڕمەكە و ماناكەی گۆڕاوە بۆ دونیایەكی سیاسیی و ئایدۆلۆژی، ئەو ستاتیكاییەی لە سەردەمی
_ئەدەبی بەرگریدا_ بوونی هەیە، ستاتیكایەك نییە لە بونیادەوە تەجاوزی _سەردەمی كلاسیك_ی
كردبێت، بە پێچەوانەوە هیچ ئاڵوگۆڕێك لە بونیادی ستاتیكاكەدا نەهاتووە، ئەمما لە چوارچێوەی
زمان و وێنەدا رواڵەتەكەی گۆڕاوە و ئەركەكەی گۆڕاوە بۆ بەپیرۆزكردنی كۆمەڵێك چەمكی
دیكە، كە هەریەك لەو چەمكانە پەیوەندیان بە سیاقە مێژووییەكە و گوتارە سیاسییەكەوە
هەیە.
پرسیار لەم قۆناغە، پرسیارە
لە دونیای ئەدەب. پرسیارە لە ئەركی ئەدەب، زمانی ئەدەب، بینینی بۆناوخۆی و دەرەوەی
خۆی، دەستهەڵگرتن لە سەنتەربوون و خۆخستە پەراوێزی گوتاری باوی سیاسییەوە. بۆچی رووبەری
ئەدەبی هیچ درزێك لەنێوان خۆی و رووبەری سیاسیدا ناهێڵێت؟ گوتارە ئایدۆلۆژییەكە بۆ
دەبێتە گوتاری ئەدەبی؟ ئایا ئەركی ئەدەبە دونیاكەی خۆی جێبهێڵێت و بچێتە ناو رووبەری
سیاسیییەوە و لەوێوە سەیری خۆی بكات؟ ئەو خەمە گەورەیەی لە ناو دونیای ئەدەبدا هەیە،
چ جیاوازییەكی لەگەڵ خەمە ئایدۆلۆژییەكان و خەمە سیاسییەكاندا هەیە؟ بۆچی لە جیهانی
شیعردا،(بەقەولی هایدگەر، جیهانێكی تاقانە و هونەری و باڵایە.) پانتاییەكی زۆری تەرخانكراوە
بۆ كایەی سیاسیی و ئایدۆلۆژیا و تەنها چوارچێوەیەكی كەمی بۆخۆی هێشتووەتەوە بۆ خۆ سەرقاڵكردن
بە فۆڕمێكی ستاتیكی وێنەیی سیاسیی؟ لە دەرەوەی بە ستاتیكاكردنی وێنە سیاسییەكان ئەدەب
ئەركێكی دیكەی نییە؟ زمانی شیعر بۆ دەبێتە زمانی سیاسیی؟ ئەی زمانی شیعر خۆی لە كوێدا
ونبووە؟
كۆمەڵێك پرسیار لەسەردەمی
ئەدەبی بەرگریدا دێنە بەردەمان. هەریەك لەم پرسیارانە رووبەرووی كنەكردن و دونیایەك
لە سەرسوڕمانمان دەكات، كە ئەدەبی بەرگری، بەتەواوەتی ئەركە راستەقینەكەی خۆی جێهێشتووە
و سەرقاڵی ئەركی سیاسیی و ئایدۆلۆژییە. زمانەكە و دونیابنییەكەی، رونانینەكان و نیگاكردنەكانی،
هەمان زمان و دونیابینی و روانینە، كە ئایدۆلۆژیا و سیاسەت وێنەكەی بۆ دەنەخشێنن. گەڕانەوە
بۆ ستاتیكا تەنها دەرگایەك نییە بۆ رزگاركردنی ئەدەب لەو فەزا گشتییە و گوتارە باوە.
پرسیارنەكردن لە فەزای گشتی و لە سیاسەت و لە ئایدۆلۆژیا، یەكێكە لەو بێباكییە گەورەیەی
لەناو ئەدەبی بەرگریدا بەدیدەكرێت. دەستهەڵگرتن لە بونیادی كێشەكان، پەراوێزخستنی زمانی
باڵای شیعری و پڕكردنی بە زمانی سیاسیی، تەرخانكردنی توانای ئەدەبی بۆ رازیكردنی جەماوەری
سیاسیی، خولانەوە لەناو فەزای حەماسی، ئەدەبەكەی خستوتە گۆشەیەك بیركردنەوە تێیدا باربكات
و ببێتە ئەدەبێك لە گەڵ هەستی جەماوەری و حەشاماتدا هەنگاو بنێت.
بە واتایەكی دیكە: دونیای
ئەدەب گەورەترە لە دونیاكانی دیكە، دەكرێت لەناو ئەم دونیایەدا شوێنێك هەبێت بۆ سیاسەت،
شوناس، زمان، كردەی شۆڕشگێڕی، ستاتیكا و پرسیار لەسەر هەموو كایەكانی ژیان..هتد. ئەدەبێك
نییە خاڵێبێت لە پرسیارە قوڵەكان و گومانە بەردەوامەكان لە كۆی ژیان و نەریت و كلتوور
و تەواوی كایەكانی دیكە. ئەركی ئەدەبە لە دەرەوەی رووبەرەكانی دیكە، رووبەری خۆی بكاتە
شوێنی _رەخنە_ لە هەموو ئەو كایانەی لەدەرەوەی خۆیدان و دەهێنهێنێتەوەوە ناوخۆی و جارێكی دیكە مانایایەكی جیاوازیان پێدەداتەوە.
ناكرێت دونیا گەورەكەی ئەدەب ببێتە دەلاقەیەكی بچوك بۆ روانین لەسەر دوو چەمكی باوی
ئایدۆلۆژی و ماهییەتی خۆی لەناو چەمكە باوەكاندا ونبكات و گیرۆدەبێت بەو گوتارە باوەوە
دونیای دەرەوەی خۆی بۆی بەرهەمدەهێنێت، لەوەش موسیبەتر هیچ خوێندنەوەیەكی نوێی بۆچەمكەكان
نەبێت و لەگەڵ رەوتە سیاسییەكەدا هەمان بینین دووبارەبكاتەوە. پاشكۆیەتی سیاسیی و ئایدۆلۆژی،
لەسەردەمی ئەدەبی بەرگریدا دروستدەبێت. ئەو تەوژمەی دێت، سوبێكتی ئەدەبی ناچاربكات
شوێنەكەی خۆی جێبهێڵێت و لە شوێنێكی دیكە بۆ وێنەی خۆی بگەڕێت. شانۆی سیاسیی، شانۆیەكە
خاوەن هەیمەنەی گوتار و خاوەن جەماوەر، ئەركی ئەدەب نییە لە دونیاكەی خۆی بێتە دەرەوە
و ببێتە كارەكتەرێكی ئەم شانۆیە، ئەشێت بەشێك لە سوبێكتە ئەدەبییەكان، كە كوشتەی بەجەماوەری
بوونن، نمایشی خۆیان لەسەر ئەم شانۆییە بكەن، ئەمما كێشە گەورەكە لەو چركەساتەوە دەست
پێدەكات، زۆرێك لە فیگەرە ئەدەبییەكان لەسەر هەمان شانۆ دەبینرێت و نەك هەر سوبێكت
بوونی خۆیان، بەڵكو پانتایی ئەدەبەكەش دەكەن بە كارەكتەرێكی شانۆ سیاسییەكە. بڕێكجاریش
درزێكی بچوك دەدۆزنەوە بەناوی _ستاتیكا_ وە، بۆئەوەی لەرێگەی ئەو درزەوە بێنەوە ناو
رووبەری ئەدەب، لێ كە دەقەكە دەشكێنیت و پەردەكە لەسەر ستاتیكا رووكەشەكە لادەدەیتەوە،
جارێكی دیكە سیمای ئایدۆلۆژی و سیاسیی دەردەكەوێتەوە و ئەدەب دەبێتەوە بە هەمان زمان
و گوتاری باوی شانۆ سیاسییەكە.
لەناو ئەدەبی بەرگریدا
فەزایەك بەدیدەكرێت، ئەم فەزایە ئەدەب تێیدا خاوەن گوتار نییە، بەڵكو ئەدەب زمانی ئەو
گوتارەیە لە دەرەوەی خۆی بۆی هاتووە و، ئەركی ئەدەب بووە بە پەرەدان و بە گشتیكردنی
گوتارەكە . ئەدەب خۆی نەبووەتە بەرهەمهێنەری گوتاری نوێ و پرسیاری نوێ، لەناو گوتارە
گشتییەكەدا دونیاكەی خۆی لەبیركردوە و هێز و وزەكەی خۆی تەرخانكردوە بۆ ئەو گوتارەی
كۆی گشتی داخوازییەتی. لەم تایپەی ئەدەبدا، (بەتایبەت شیعر) مانا و زمان و ئەرك و تاقانەیی
بوونی خۆی لەدەست داوە و وێڵی رازیكردنی كۆی گشتییە. شیعر لە گەڕان بۆ حەقیقەتەكان
دەبێتە كڵێشەیەكی گشتی وێنە دروستكەر، كڵێشەیەكە هەمیشە لەگەڵ تەوژمە گشتییەكەدا دەڕوات
و خزمەت بەو ئایدیایانە دەكات خۆی دروستی نەكردن و سەر بە جیهانەكەی خۆی نین. ئەركی
شیعر دەبێتە ئەركێكی وێنەیی، ئەركێك تەواوی قودرەی زمان و خەیاڵدانی خۆی لەو وێنانەدا
خەساربكات گوتارە ئایدۆلۆژییەكە مەبەستییەتی دروستبكرێت. گەرچی دیوە ستاتیكایەكە وەك
فێڵێك، وەك چاوبەستێك، بەكار دەهێنرێت بۆ شاردنەوەی ئەركە ئایدۆلۆژییەكە، ئەمما لەزۆر
دەق و لە زۆر شوێندا، جارێكی دیكە ئەو فێڵە دەڕەوێتەوە و جەوهەری ئایدۆلۆژیاكە بە شێوەیەكی
زەق خۆی دەردەخاتەوە. شیعر دەكرێتە زمان و دونیابینی سیاسیی، شیعر دەبێتە ئەو هەرێمەی
سیاسەت و ئایدۆلۆژیا لێیدانیشتوون و، سوبێكتی شیعر لە بری ئەوان وێنەی دەرەوە دەكێشێت
و حەشاماتی جەماوەری رازیدەكات لە خۆی و ئایدیا باوەكان.
ئەشێت بتوانین بڵێین: زمان
و ستاتیكا، بەشێكن لەو هونەرەی ناو دەقی ئەدەبی بۆ دروستكردنی وێنایەكی فریودەرانە،
بۆ دروستكردنی فۆڕمێك لە هونەری نووسین، ئەم فۆڕمە تاماوەیەكی زۆر خوێنەر بەرەو جۆرێك
لە جوانی دەبەن، لە بنەوانەوە جوانینییە، ئەو روكەش گەراییە ئاراستەی بینینمان دەشێوێنێت،
بە وردبوونەوە لێی، لە پشت جوانییەكەوە هێزێكی گەورەی مەترسیداری ئایدۆلۆژی خۆی حەشارداوە
و، هەموو _ئەویترێك_ی دەرەوەی خۆی دەسڕێتەوە. لەناو ئەدەبی بەرگریدا هەزاران دەق و
هەزاران وێنەی فریودەری لەم جۆرە بەر ئێمە دەكەوێت. دەقەكان بەجۆرێك فریویی خەیاڵ و بینینمان دەدەن،
لە ناو ئاسۆییەكی جوانیدا بیانبینین و سیحری زمانی دەق نەهێڵێت جەوهەرەكەی بدۆزینەوە.
هەرچۆن ئایدۆلۆژیا یەكێك
لە ئەركە بنەرەتییەكانی، دورستكردنی جیهانێكی ساختەیە بۆ شاردنەوەی حەقیقەت. ئەدەبی
بەرگریش لەناو ئەم جیهانەدا وێنەی جوانیمان پیشاندەدات و لە پشت وێنە جوانەكانەوە،
حەقیقەتێك دەردەكەوێت. ئەو حەقیقەتە رەگوڕیشەكانی لەناو گوتار و دونیابینییە سیاسیی
و ئایدۆلۆژیاكەدایە. چونكە شوناس لە مەترسیدابووە، چونكە هەمیشە _ئەویترێك_ وەك دوژمن،
وەك ترس ئامادەیی هەبوو، ئیدی ئەدەبی بەرگری لەناو ئەم فەزایەدا، شوناس و ستاتیكای
پێكەوە گرێداوە و لەناو رووبەری سیاسییدا توانای خۆی خستوەتە گەڕ، بۆ بەرهەمهێنانی
ئەو جوانییە ساختەیەی كە جوانی نییە و ئایدۆلۆژیاییە. ترسی سیاسیی دەبێتە ترسی ئەدەبی،
ئەویتری دەرەوە لەكایەی سیاسییدا دوژمنە و، لەناو ئەدەبەكەش بەهەمان شێوە، زمانی باڵا
ئەو زمانەیە بتوانێت لەگەڵ جەماوەردا خۆی بگونجێنێت و لەناو فەزا گشتییەكەدا شوێنێك
بۆ سوبێكتی ئەدەبی بكاتەوە.
دیوێكی دیكەی ئەدەبی بەرگری،
گۆڕینی ئەركی خۆیەتی بۆ ئەركێكی سیاسیی پەتی. ئەركی ئەدەب لەو قۆناغەدا ئەركێكە تەوای
دونیاكەی خۆی تەرخاندەكات بۆ كایەی سیاسیی. لە پێناو ئامانج و كردە سیاسییەكاندا بیردەكاتەوە،
لە پێناو ویست و گوتارە باڵاكەی ئایدۆلۆژیادا زمانی دەخاتە گەڕ. هەوڵەكانی و وێناكردنەكانی،
هەمان هەوڵ و وێناكردەكانی سیاسەت و لەنا فەزایەكی زمانەوانیدا دەخرێنە ناو دونیای
ئەدەبەوە. بەجۆرێك ئەركی خۆی دەكاتە ئەركێكی سیاسیی، ئیدی خەمە گەورەكانی ناو ئاسۆی
ئەدەبی و واقیعی ژیان فەرامۆشدەكات و لەبری ئەوە خەمی سیاسیی دەخاتە شوێنی و بێباكانە
پشت لە رووبەرەكەی خۆی دەكات. یەكێك لە كێشە گەورەكانی ئەدەبی بەرگری، دوركەوتنەوەیەتی
لە ئەركی ئەدەبی و گۆڕینی فۆڕم و دونیاكەی خۆیەتی بۆ فۆڕم و دونیایەك لەناو كایەی سیاسیی،
لەناو ئەو كایەیەشدا جگە لەكەمترین شوێن بەر بیركردنەوەی رادیكاڵ ناكەوین.( لێرەدا
رادیكاڵ بەمانا ماركسییەكە بەكار دەهێنین، واتە گەڕانەوە بۆ رەگوڕیشەی شتەكان.) ئەم
ئەركەش بە بانگهێشتی سیاسیی بەرەو پیری ناچێت، بەڵكو گوتارە باوەكە دۆخێك دروستدەكات،
كارەكتەری ئەدەب پێیی وایە: گەر لەگەڵ ئەو مۆدێلەدا هەنگاو نەنێت، ئیدی لە دونیای ئەدەب
دوردەكەوێتەوە و جێدەمێنێت، لەكاتێكدا پێچەوانەكەی دروستە.
پرسیارەكانی ئەدەب دەبنە
پرسیاری دووبارە و هەزار بارەی ناو رووبەری سیاسیی، زمانی ئەدەب سەرلەنوێ تیژ دەكرێتەوە
و لە فۆڕمێكی سیاساینەی بارگاوی بە زمانی زبری ئایدۆلۆژی، خزمەت بەو ئایدیایانە دەكات
سیاسەت دەیەوێت ببنە ئایدیای گشتی. روانینی كارەكتەرێكی سیاسیی بۆ شوناس چۆنە، روانینی
ئەدەبیبی ناو قۆناغی بەرگریش هەمان ئاستە، تێگەیشتنی كارەكتەرێكی سیاسیی بۆ ئەویتر
چۆنە، هەمان تێگەیشتن لەناو ئەدەبی بەرگریدا رەنگ دەداتەوە و بە فێڵێكی زمانی بەناوی
ستاتیكاوە دەخرێتەوە بەردەم كۆمەڵگەی و دەبێتە بەشێكی گەورە لە روانینی گشتی. گۆڕینی
ئەركەكە، تەنها گۆڕینێك نییە لە ساتێكی دیاریكراودا رووبدات و جارێكی دیكە ئەدەب بگەڕێتەوە
بۆ ناو رووبەرەكەی خۆی و لەوێوە خەریكی بەرهەمهێنانی دونیابینی جیاوازتربێت، بەڵكو
سیاسەت و گوتاری ئایدۆلۆژی بە هێزێكەوە دێنە ناو ئەدەب، لە چركەساتی یەكەمی گۆڕینی
ئەركەكەوە دەست پێدەكات، تا ئەم ساتانەش ئێمە لەبارەی كێشەكانی ناو ئەدەبی بەرگیرییەوە
قسە دەكەین بەردەوامی هەیە. جیاواز لە قۆناغەكە لە سیاقە میژووییەكەدا، لە ئێستاشدا
لە ژێر كاریگەری هەمان تەوژمدا كەم نین ئەو دەقە ئایدۆلۆژیایانەی لە ئێستادا بەرهەمدێن
و جارێكی دیكە رووبەری ئەدەب دەخەنەوە خزمەتی گوتاری ئایدۆلۆژی، كەم نین ئەو دەنگانەی
ناو ئەدەب تا ئەم چركەساتەش لەناو كایەی سیاسییەوە باس لە ئەدەب دەكەن و نیگایەك شك
نابەن جیاواز بێت لە نیگای سیاسیی و ئایدۆلۆژی، زمانێك شك نابەن جیاوازبێت لە زمانی
سیاسیی و ئایدۆلۆژی.
مەبەست لەم پرسیار و گەڕانە
لە ئەدەبی بەرگری خاڵیكردنەوەی نییە لە رەهەندەكانی ناو ئاسۆ فراوانەكەی ئەدەب، مەبەست
لە بەرگریكردنە لە دونیای ئەدەب خۆی. ئەو دونیایەی دەكرێت هەریەك لەو چەمكانەی سەرنجیان
دەخەینە سەر لە رووبەری ئەدەبدا شوێنیان بكرێتەوە و ئەدەب خۆی ببێتە وزەیەك بۆ روانینی
نوێ لەسەر چەمەكان و هەڵوەشاندنەوە و جارێكی
دیكە دروستكردنییان بە فۆڕم و مانای نوێوە. بەڵام ناكرێت هەریەك لەو چەمكانە ئیدی لەناو
فەزاكەی خۆیدا قورسایی گەورەی هەبێت و باڵادەستبێت و پاشان بێتە ناو فەزای ئەدەب بەهەمان
باڵادەستییەوە فەزای ئەدەبیش داگیربكات و، خودی ئەدەبەكەش نەتوانێت پرسیار و گومانی
لەسەر دورستبكات. ئایدۆلۆژیا و كایەی سیاسیی، بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتدا دوو لەو چەمكە
باڵادەستانەن، ئاگاییەك لەسەریان كەڵەكە نەبێت، تەواوی دونیاكانی دیكە دەخەنە ژێر سێبەری
خۆیانەوە. ئەدەبی بەرگری دەركی بە مەترسی ئەم دوو چەمكەو (چەمكەكانی دیكەش) نەكردوە
و، بە روانیینە روكەش و هەستە ستاتیكاكەی خۆیەوە بۆ دونیا و بۆ ژیان، خۆی گرێداوە بەم
چەمكانەوە و شوێنێك وئەركێكی بۆخۆی نەهێشتووە و ئەوەی پاش خۆی جێیهێشتووە گوتاری سیاسییە
بە زمان و وێنەی ئەدەبییەوە.
بێگومان ئەدەبێكی پەتی
بوونی نییە تەنها لە جەقبەستوویی دونیاكەی خۆیدا خولبخواتەوە، ئەدەبێك بوونی نییە نەیەوێت
دەسكاری دونیای واقیعی و دونیای ئایدیاڵی نەكات. هەمیشە ئەدەب وەك زمان و روانینێكی
جیاواز، لەگەڵ خۆیدا واقیع و كایەكانی ناو واقیع لەناو خۆیدا جێدەكاتەوە و لەوێوە بە
پرسیار و گومانەكانی دونیایەكی نوێ دەخاتە روو، ئەمما ئەدەبی بەرگری بەهۆی كەوتنە
ژێر كاریگەری گوتارە باوەكانەوە، ئەدەب بوونی خۆی دەخاتە ژێر پرسیارەوە.
گوتاری باو، فەزای ئایدۆلۆژی،
سروشتێكی دینیان هەیە. لەناو ئەو فەزایەدا بڕواكان دەگۆڕێن و پرسیارە جەوهەرییەكان
وندەبن، ئەوەی ئاراستەی گشتی دەكات، كۆمەڵێك جوڵە و هێزی زمانی سیاسییە، كە ئەو جوڵە
و زمانە سیاسییە، ناهێڵێت سوبێكتی ناو فەزاكە بەشوێن مانای شتەكاندا بگەڕێت و، سوبێكت
دەبێتە بكەرێت لەناو فەزاكەدا دەست لەماناكان هەڵدەگرێت و تەوژمەكە لەتەك خۆیدا دەیبات
و شەیدایانە گیرۆدەی حەقیقەتێكی ساختە دەبێت. سوبێكتەكانی ئەدەبی بەرگری، هەمان ئەو
سوبێكتانەن ئایدۆلۆژیا دەیەوێت بەرهەمیانبهێنێت و شوێنكەوتەی زمانە باوەكەی ناو دونیای
ئایدۆلۆژی و سیاسەتن. پاشكۆیەتییەكە گەیشتووەتە ئاستێك ئەدەب بە زمانی خۆی خوانەكەی
بە گوتارە ئایدۆلۆژییە باوەكان دەرازێنێتەوە و خۆی دەبێتە غەریبەیەك لەناو رووبەرێكدا،
كە رووبەری ئەو نییە. لەم دۆخەدا سروتێكی ئاییینی بە رەنگێكی دیكەوە دەردەكەوێت، سروتی
ئایدۆلۆژی لێكچونێكی گەورەی هەیە لەگەڵ سروتی دینی." ئەوەی لەسەر مرۆڤ پێویستە
تەنها ئەوەیە باوەڕبهێنێت، باوڕهێنانەكەش لە دەرەوەی عەقڵە."(1) گەر ئەم تێگەیشتە
بۆ دین بریتبێت لە بانگكردنی سوبێكت بۆ ناو جیهانێك لە دەرەوەی عەقڵ و ملكەچ بوونی
بۆكۆی گوتار و ئایدیاكان، دەكرێت هەمان تێز بۆ ئایدۆلۆژیاش دروست بێت. دین پێویستی
بە بڕوایە، بكەرێك بڕوا بە هەموو گوتارەكەی بكات و لەناو خۆیدا بیتوێنێتەوە و پرسیار
و گومانەكان، كە سەر بە جیهانی عەقڵ لە خۆی بكاتەوە و بە دۆخێكی سایكۆلۆژییەوە ببێتە
ئەو سوبێكتەی دین دەیەوێت. ئایدۆلۆژیای بەم سروتەدا تێدەپەڕێت و سوبێكتی بیركەرەوە
و پرسیاركەر و گومانكەری ناوێت، سوبێكتێكی ملكەچی دەوێت لەناو _حەشامات_دا خۆی ببینێتەوە.
بوونی _حەشامات_ بوونێكی دەستەجەمعییە و ئەم بوونە گوتاری باڵای ئایدۆلۆژی دروستیدەكات،
لەناو _حەشامات_دا ئەوەی دەردەكەوێت بوونی سوبێكت نییە، توانەوەیەتی لەناو گوتار و
فەزایەكی شێواودا. ئادیۆلۆژیا پێویستی بە بڕواپێهێنانەیە، ئەوەی دەیەوێت بێتە ناو هەرێمەكەیەوە،
پێشهاتنی گرنگە هەڵگری بڕواپێهێنانەوە بێت، چونكە ئەو هەرێمە سوبێكتێكی گەرەكە بۆ هەرشوێنێك
ئاراستەكرا بە بێ گەڕانەوە بۆ عەقڵ، لە دۆخێكی شەیدایی، یان سۆزداریدا بەو ئاراستەیەدا
بڕوات و خزمەت بەو ئایدیایانە بكات ئایدۆلۆژیا دەیانخاتە روو. ئەدەبی بەرگری بێهیچ
گومانێك لەناو ئەو هەرێمەدایە، بووەتە وزەیەك بۆ خودی گوتارەكە و سوبێكتبوونی خۆی گۆڕییوە
بۆ رەنگێكی ئایدۆلۆژی، لە هەرێمی ئایدۆلۆژیدا زمانی خۆی تیژ دەكاتەوە تا گوتاری باو
تەنها لە چوارچێوە سیاسییەكەدا قەتیس نەبێت، شۆڕببێتەوە بۆناو كۆی خانەكان و شوێنە
پەراوێخراوەكانی كۆمەڵگە و، لە چوارچێوە كۆمەڵایەتییەكەدا ئەوە ئەدەبی بەرگرییە گوتارە
سیاسیی و ئایدۆلۆژیاكان لە ستوونییەوە دەكاتە ئاسۆیی و دەیانكات بە چیرۆك و حیكات و
دەقی شیعری، تا ببنە بەشێكی گەورە لە یادەوەری خەیاڵدانی سەردەمەكە و پاش سەردەمەكە.
ئەدەبی بەرگری سەر بەم
دونیا حەشاماتەیە، ئەو دونیایەی گوتاری باڵا دروستیدەكات و ئەدەبیش برەوی پێدەدات.
سوبێكتی ئەدەبی بەرگری، سوبێكتێكە بۆ مانادان بەخۆی و مانەوەی لەناو حەشاماتەكەدا،
هەمان زمان و دونیابینی گوتاری باو دەكاتە ئەدەب و لەرێگەی گۆڕینی ئەركی ئەدەبییەوە
بۆ ئەركێكی ئایدۆلۆژی دەرك بەخۆی دەكات. بێگومان ئەم جۆرە لە سوبێكتی ئەدەبی بەرگری،
بانگكراون نین، خۆیان دەیانەوێت بچنە ناو ئەو فەزا گشتیییەوە. چونكە ئایدۆلۆژیا نایەوێت
بانگیان بكات، خۆیان بەبێ بانگككردن بە پیر فەزا حەشاماتییەكەوە دەڕۆن و ناتوانن لە
گۆشەیەكی تەنیایەوە سەیری حەشامات بكەن و خۆیان بگرن و لێی ڕامێنن، بۆیە بە خۆشحاڵییەوە
چەشنی حەشاماتەكە دەچنە ناو كەرنەڤاڵەكەوە، چونكە فەزاكە دیوێكی شەیدایی هەیە و وەهمێكی
پاڵەوانبوون لە پشتییەوەتی، ئەم وەهمە زیاتر دنەیاندەدات و هەوڵەكانیان دەخەنە گەڕ
تا لەناو واقیعە جەماوەرییەكەدا دەنگی خۆیان ببیستنەوە. پاشان خۆ بەپیرچوونەكەیان بۆ
دۆزینەوەی خۆیانە، واتە سوبێكتی خۆی كاتێك دەبینێت، جەماوەری ناو كەرنەڤاڵە سیاسیەكە
دەركی بكات. لە زۆر تێكستی ئەدەبی بەرگریدا دەرك بەوە دەكەین، سوبێكتی ئەدەبی بەرگری،
لەو جۆرەیە پێیوایە ئەگەر لەگەڵ گوتارە گشتییەكەدا خۆی نەگونجێنێت بەتەواوەتی وندەبێت
و ئەوەی لە وننبوون دەیپارێزێت بیركردنەوەكانی خۆی نین، رازیبوونی جەماوەرە. ترس لە
پەراوێز بووەتە ترسێكی ئەدەبی، ترسێك زۆربەی سوبێكتی ئەو قۆناغەی ناو دونیای ئەدەب،
رووبەرەكەی خۆی جێدەهێڵێت و لەناو رووبەرێكی تەمومژاویدا بۆ بوونی خۆی دەگەڕێت.
لێرەدا دەكەوێنە بەردەم
خاڵێكی گرنگ، تەواوی گوتاری سیاسیی و ئایدۆلۆژی لەناو سیستەمەوە دێتە دەرەوە. سیستەم
ئەو هێزە گەورەیە لە رێگەی كەناڵەكانی خۆیەوە سوبێكتەكان دەخاتە ناو خۆی و دەیانكات
بەبەشێك لە سیستەم. ئەدەب بەگشتی و _شیعر وەك تاقانەیی_ دەنگێكن لە دەرەوەی سیستەم،
ئەگەر لەو دەنگەی دەرەوەی سیستەم گۆڕا و بووبە دەنگێك لەناو سیستەم، بەر لەوەی مانای
خۆی لەدەست بدات، تەواوی رووبەری ئەدەبیشی كردوەتە دەنگێك ناشاز، كە ناشێت ئەو دەنگە
ناشازە ئایدۆلۆژییە سەر بە دونیای _شیعر_بێت. چونكە شیعر رامناكرێت، چونكە تاقانەیە
و خۆی ناخزێنێتەوە ناو رووبەرەكانی ترە و بەرگری لە جێهانە گەورەكەی خۆیدەكات، ناخرێتە
ناو سیستەمەوە. دونیای شیعر تەنها بیركردنەوەیەكی تاكە كەسی نییە، لە چوارچێوەی سایكۆلۆژی
تاكەكەسیدا مامەڵە لەگەڵ خۆی و دونیای دەرەوەی خۆی بكات، بەڵكو سوبێكتێكی رامنەكراو
بیركەرەوەیە، سوبێكتێكە دەزانێ رووبەرو ئادیاكانی خۆی بناسێت و لە هەمان شوێنەوە سەیری
دونیای دەرەوە دەكات. سوبێكتی ئەدەبی بەرگری، لە دۆخە سایكۆلۆژییەكەوە تەماشای رووبەرەكەی
خۆی و دونیاكەی دەرەوەی خۆی كردوە، بۆیە بێ هیچ نەنگییەك و پرسیاركردنێك لەگەڵ خۆیدا
ئەدەبیش دەگوازێتەوە بۆ ناو سیستەم و لەوێوە بە زمانێكی ئایدۆلۆژی تێكەڵ بە ستاتیكای
ئەدەبی بەشوێن شوناس دەكەوێت، ئەو شوناسەشی بەشوێنیدا وێڵە، شوناسێكە گوتاری باو دروستیكردوە
و سوبێكتی ئەدەبی بەرگری لە رێگەی بە ستاتیكاكردنییەوە دەیەوێت وێنەیەكی دیكەی پێبدات،
وێنەیەك كەمێك كۆدمیدی و پاشان خەمبارانە.
"ئەو كەسەی
نازانێت چۆن ئیرادەی خۆی بەسەر شتەكاندا بسەپێنێت، یان لایەنیكەم مانایەكیان پێببەخشێت،
بڕوا بەوە دێنێت ئیرادەیەك بوونی هەیە."(2) ئەمە تەنها دۆخی لاوزی سوبێكتی ناو
سروتە دینییەكان نییە بەشوێن جۆرێك لە ئیرادەدا دەگەڕێت لە ئیرادەی خۆی باڵاترە، دۆخی
دەرەوەی ناو سروتە ئایدۆلۆژییەكانیشە. سوبێكتی هەرێمی ئایدۆلۆژی ئیرادەی خۆی لەوە لاوازترە
بتوانێت بەسەر _حەشامات_دا بیسەپێنێت، بۆیە لەناو جیهانە دەرونییەكەی خۆیدا بڕوا بەوە
دەهێنێت ئەو ئیرادەیەی بەریدەكەوێت بوونێكی هەیە و مانایەكی بە ئیرادەی ئەم داوە. خۆخزاندنە
ناو سیستەم و ناو گوتاری باوی ئایدۆلۆژییەوە، ئەو دۆخە دەرونییە لای سوبێكتی ئەدەبی
بەرگری دروستكردوە، ناتوانێت لەگەڵ _گشتدا_رووبەرووبێتەوە، لەبری ئەوەی درزێك دروستبكات
لەبەردەم _خود_ و_ئەوان_ دەست لە _خود_ هەڵدەگرێت و لەناو _ئەوان_دا بۆ ماناكانی خۆی
دەگەڕێت و ئیرادەی جەماوەر بە ئیرادەی خۆی دەبینێت. ئەگەر سروتە دینییەكان ئایدیاییەكیان
هەبێت بۆ _دونیایەكی دیكە_ بەم ئایدییایە ئەو ئیرادەیە دەگەڕێننەوە بۆ كەسی بانگراو،
سروتە ئایدۆلۆژییەكان لەناو شوناس و نەتەوە و رووبەروو بوونەوە لەگەڵ دوژمندا ئەو ئایدیایە
دەچەسپێنن. ئەدەبی بەرگری پڕە لەو ئایدیا ئایدۆلۆژیانەی سوبێكت دەبەستنەوە بە ئیرادەی
گشتییەوە، سوبێكت ناچار دەكەن لەناو _حەشامات_ و ئومێدی گشتیدا، بەشوێن ئیرادەیەك بكەوێت،
لە بنەوانەوە ئیرادە نییە، فەزایەكی كەرنەڤاڵییە خولقێنراوە بۆ وزە بەخشین بە ئایدۆلۆژییا.
ئەم كەرنەڤاڵانە هەڵگری گوتار و زمانێكە ئەدەبی بەرگری لایەكی هەڵگرتووە و سیاسەت و
ئایدۆلۆژیاش لایەكی.
بەجۆرێكی دیكەی سنووردار
لە دۆخی تاكەكەسیدا، خەون یان وەهمی _بەپاڵەوان_بوون، یەكێكە لەو دۆخە حەشاماتییەی
سوبێكتی ئەدەبی بەرەو شوێنێك بردوە، دەیەوێت هەرچۆن سوبێكتی سیاسیی دەبێتە پاڵەوانی
ناو حەشامات، بەهەمان شێوەش سوبێكتی ئەدەبی بۆ ئارەزووی ئەو پاڵەوان بوونە ناچاریكردوە
لە شوێنێكدا خۆی ببینێتەوە حەشامات لێی رازیبێت و پاڵەوانی نەتەوەی شوێنی پاڵەوانی
بیركەرەوە بگرێتەوە. بەشێكی زۆری دەنگەكانی سوبێكتی ئەدەبی بەرگری، هەمان خەونی پاڵەوانی
سیاسییان هەیە، نایانەوێت زمانەكەی و دونیا جیاوازەكە، گەڕان بۆ حەقیقەت و داماڵینی
دۆخە ساختەكە بۆ دۆخێكی روون، بیركردنەوە و دونیابینیە جیاوازەكان لەناو پانتای ئەدەب
و فیكردا شوێنێكیان بۆ بگرێت و بیانكاتە فیگەرێكی روناك و، رۆشنای بخەنە سەر دونیای دەرەوەی خۆیان و سەر سەردەمەكە،
بە پێچەوانەوە كردەیەكی سیاسیی لەناو دونیای ئەدەبدا بەكاردەهێنێن بۆ خزمەتكردن بە
گوتارە گشتییەكە و لەگەڵ فیگەرە سیاسییەكاندا دەچننە ئاستێكەوە بۆ بە پاڵەوانبوونی
حەشامات. ماشێنە گەورەكەی ئایدۆلۆژیا زۆربەی دەنگەكانی دەرەوەی خۆی دەهێنَتە ناوخۆی،
لە پەراوێزی خۆیدا گۆشەیەكیان بۆ دیاریدەكات لەو گۆشەیەوە بكەونە ناو وەهمی پاڵەوانی
سەردەمییەوە. سوبێكتە ئەدەبییەكانیش شەیدایانە لەو گۆشەیەوە لەگەڵ حەشاماتدا تێكەڵدەبن
و وەك برغوێكی ماشێنەكە لەو وەهمی پاڵەوانبوونەی نەتەوەدا دەبنە ئەو فیگەرەی، هەم حەشامات
لەخۆیان رازیدەكەن، هەم ماڵی ئەدەب دەكەن بەماڵێكی سیاسیی رووت، هەم وزە دەبەخشنە ماشێنە
ئایدۆلۆژییە سیاسییەكە.
لەم دۆخەدا پرسیاری _ئەركی
شیعر و تاقانەیی شیعر_ دێتە ئاراوە. ئایا شیعر بریتییە لەو دەنگەی لەناو پانتایی ئەدەبی
بەرگریدا دیاردەكەوێت، یان دەنگێكی دیكەیە و دەبێت بۆ سیما راستەقینەكەی بگەڕێین؟ سیما
راستەقینەكە و ئەركە راستەقینەكەی شیعر لە كوێدایە؟
"لە ناو
کایەی شیعردا، کێشەی گەورەی هەیە. هەوڵی گۆڕینی شیعر بۆ شتێکی خودگەرا «سوبێکتیڤ»ـی
ڕووت، بۆ جۆرە شیعرێک کە بەس کار لەسەر سۆزە سادەکانی مرۆڤ دەکات، هەستە سادەکان دەجوڵێنێت
تا ئێستا گرفتی هەرە گەورەی شیعرە. زۆرینەی خەڵک شیعر وەک مەخزەنی هەست وسۆزی سادە
سەیردەکەن. تێنەگەیشتن لە ماهییەتی شیعر وادەکات، شیعر ببێت بە چەکێک بەدەست عاتیفە
سادە و ڕۆژانەکانەوە. هۆی ئەم دۆخە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تێگەیشتنە هەڵەیە کە لەسەر شیعر
هەیە، شیعر بەردەوام تەنیا وەک شێوازێکی تەعبیر سەیردەکرێت، لێرەوە عاتیفە بچوکەکان
و هەستە ڕۆژانەکان دەستی بەسەردا دەگرن و وەک سەرزەمینی خۆیان لێی دەڕوانن، ئەوە شیعر
لە ناو دیوارەکانی خودگەراییەکی پوچدا نوقمدەکات و هەمەڕەنگی دونیای لە بیردەباتەوە.
شیعر بەر لەوەی کەرەستەی تەعبیر بێت، کەرەستەی «دۆزینەوە» و «تێپەڕاندنە». شیعر هەرگیز
ناتوانێت لە شتە سوبێکتیڤەکان دووربکەوێتەوە، بەڵام سوبێکتی شیعریی، سوبێکتێکی گەڕۆکە،
لەسەر شتە دراوەکان ئیش ناکات، ئەو شتانە بەرهەم ناهێنێتەوە کە هەن، بەڵکو دروستکەرە،
لەسەر تێپەڕاندن و تێکدانی تێڕوانینە ئامادەکان ئیشدەکات."(3) كورتكردنەوەی ئاسۆی
شیعر بۆ _شوناس و ستاتیكا_سوبێكتیڤ و ئوبێكتیڤی رەواڵەتی و تەعبیركردنێكی ساكاری ئاسان،
دوو پایە سەرەكییەكەی قۆناغی شیعری بەرگرین. ئەو بەشەی پەیوەندی بە گەریدەبوونی سوبێكتی
شیعریەوە هەیە، بەشێكی سیاسیی پەتییە و شیعر نابێتە كەشفكەری نادیارییەكان و لەگەڵ
باودا هەمان وێنە دووبارە دەكاتەوە، زمانی شیعر دەكرێتە كەرەستەیەك بە خۆدووبارەكردنەوەیەكی
وێنەكانی دەرەوەی خۆی و هەمان وێنە دەهێنێتەوە ناو شیعر، كە وێنەیەكی سادە و تەعبیركراوی
دەرەوەی خۆیەتی. ئەو نادیارییەی شیعر وەك كنەكەر بەشوێنیدا وێڵە پەراوێزدەخرێت و سوبێكتی
شیعری دەست لە دۆزینەوە و بیركردنەوە لە ئەویدی_ نادیارەكان_ هەڵدەگرێت و لەگەڵ دیدگا
باوەكاندا خۆی دەگونجێنێت و دیارمان بۆ دیاردەكاتەوە. شوناسێك بەرهەمناهێنێت پێچەوانەی
شوناسە سیاسیی و ئایدۆلۆژییەكەبێت، بەڵكو زمان چەكێكە بۆ نەخشاندنی هەمان شوناس، كە
هیچ گەڕانێكی رادیكاڵی لەپشتەوە نەبێت. لە هەندێك شوێنیشدا شوناسەكە دادەماڵرێت لە
رەواڵەتە سیاسییەكەی و دەخرێتەوە ناو قۆزاغەی سوبێكتەوە، كام سوبێكت؟ ئەو سوبێكتە شیعرییەی
بە پێی هەڵچونە دەرونییەكانی وزەی خۆی سەرفدەكات بۆ بە هەستەوەركردنی تەواوی ئەو چەمكانەی
لە دەرەوە دێنە ناو دونیای شیعر. لە دیوی ستاتیكاشدا دۆخە سۆزدارییەكەی سوبێكتی شیعر
گرێدەدرێت بە شیعرەوە و هەمان خەزێنەی دووبارە بووی هەست و سۆز دەكرێتەوە بەبەری شیعردا.
ئەو تێگەیشتنە باوەی بۆ شیعر هەیە_هەست و سۆز_ و خاڵیكردنەوەی لە فیكر و لە روانینی
نوێ بۆ خۆی و دونیا، ئەدەبی بەرگری هێزی خۆی لەو تێگەیشتنەدا وەگەڕ دەخات و جارێكی
دیكە هەمان تێگەیشتن بە شێوەیەكی فراوان تێكەڵ بە ئاستە میللی و سیاسییەكە دەكات و،
ئیدی دەریچەیەك نەهێڵێتەوە بۆ هێنانە ناوەوەی فیكر بۆ ناو شیعر و دەروازەكانی رووبەری
شیعر بەسەر بیركردنەوە فیكردا دادەخات و رووی خۆی وەردەگێڕێت بۆ تەعبیری سادەی هەستەكی
و سیاسیی.
بەشێكی زۆری دەقەكان لە
ستاتیكادا لەسەر _هەست و سۆز_ خۆیان هەڵدەچنن. ئەویتر بەرامبەر، ئیدی ژن بێت یان پیاو،
یان شتەكان، ئەویترێكی سۆزدارییە، ئەویترێكە سوبێكتی شاعیر لەبەردەمیدا خۆی بچوك دەكاتەوە
و دۆخە دەرونییە لاوازەكەی خۆی پیشاندەدات تا لەرێگەی سۆزدارییەكی خۆ بەبچوكزانەوە،
ئەویتری _یار، یان هەر ئەویترێك_ رازی بكات، بە پێچەوانەشەوە رووبدات بەر نەفرەتی دەدات.
ئەم جۆرە لە دروستكردنی وێنەی سۆزداری لە ئاستی خۆتواندنەوە، لە سەردەمی كلاسییكەوە
بۆ ئێستا، بە ئەدەبی بەرگریشەوە، پانتاییەكی زۆری ناو دونیای ئەدەب بەتایبەتی شیعر
داگیركردوە. ئیشكالەكە لێرەدایە: ناوی ئەدەبی بەرگرییە و، بەرگریی سوبێكتی تێدا نییە
بۆ بوونی خۆی، بەرگری بەستراوە بە نەوەتەوە و سیاسەتەوە، لەناو ئەو دۆخەدا سوبێكتی
لاواز، سوبێكتی خۆ بە بچوكزان، خۆی گرێدەدات بە سایكۆلۆژیاییەكەوە _خود_ بتوێنێتەوە،
بۆ رازیكردنی _ئەو_. لەرووی یاخی بوون و دروستكردنی سوبێكتێكی ئازادەوە، فەرامۆشییەكی
فراوان بەدیدەكرێت و بەرهەمهێنانەوەی هەمان دۆخ بەبێ گۆڕینی رێگایەكە بۆ خۆ تێنەپەڕاندن.
دەقی شیعری زیندو پە تێپەڕین لە روانیینە باوەكان و كەشفكردنی دونیایەكی نەبینرا و
دروستكردنی دونیای نوێ، دەتوانێت لە دەقێكی وەستاوەوە بۆ دەقێكی زیندوو خۆی دەرخات.
ستاتیكای قۆناغی بەرگری، ستاتیكایەكە لە زماندا، زمان دەكرێتە وزەیەك بۆ دروستكردنی
فۆڕمێك لە وێنەی ستاتیكی، بەبێ ئەوەی لە مانادا هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەر روانیینە
باوەكانی ستاتیكادا هێنابێت. هەمان سۆزداری و هەست و نەست، دەبنەوە بونیادی شیعری ستاتیكی
و هەمان روانینی كلاسیكی بۆ بە هەست و سۆزكردنی شیعر خۆیان دووبارە دەكەنەوە.
دەركردنی شیعر لە دونیای
فیكر، بەشێكی پەیوەندی بەو روانیینە میللیەوە هەیە شیعر گرێدەدات بە هەستی سوبێكتەوە
و نایەوێت جگە لەو پانتاییە، لە هیچ شوێنێكی دیكە شیعر ئامادەیی نەبێت. ئەدەبی كلاسیك
و ئەدەبی بەرگریش، هەوڵیان نەداوە ئەم روانیینە میللییە تێك بشكێنن و شیعر بگەڕێنەوە
ناو شوێنە راستەقینەكەی خۆی(دونیای بیركردنەوە) گەر لە قۆناغی بەرگریدا هەنگاوێك نرابێت
بۆ تێپەڕین لەو هەستە سوبێكتییە، هەنگاوەكە بەرەو ئەو ئاراستەیە رۆیشتووە، هەستی دەستەجەمعی
و ئایدۆلۆژی، شوێنی هەستە سوبێكتییەكە بگرنەوە، لە هەمان حاڵەتدا دیسان بەر هەست دەكەوینەوە،
ئەمما هەستێكی دەستە جەمعی و حەشامات لە دەورییەتی و بیركردنەوە لە سوبێكتی ئازادی تێیدا ونە، ئازادی لە سوبێكت دەسەنرێتەوە
و دەدرێتە نەتەوە. مەترسی هەستی حەشامات لەوەدایە، ئەم هەستە سوبێكت و خودی دەق لەناویدا
وندەبێت. سوبێكت دەخرێتە ناو پانتاییە رەمزیەكەی نەتەوەیە، نەتەوە شوێنی بیركردنەوە
و زمان و هەستی سوبێكتی دەگرێتەوە. ئەوەشی ئەم گوتارە دەجوڵێنێت وەهمێكە لە پێناو ئازادییەك،
ئازادییەكە ئایدۆلۆژیا سەرمەشقییەتی، ئازادییەكە تاك تێدا شوێنی نییە، لەبری تاك نەتەوە
شوێنی هەیە، ئازادی نەتەوە یەكسانە بە ئازادی تاك، لەم گوتارە ئایدۆلۆژییە پڕ لەوەهمەدا،
هەست و سۆز و دۆشدان مەكینەی بنەرەتین بۆ بەجوڵەخستی سوبێكتەكان بەرەو شوێنێكی نادیار،
شوێنێك بە روكەش درەوشانەوەی ئازادی تێدا بەدیدەكرێت و لەو دیوو روكەشیییەكەوە مەرگێك
ئامادەیی هەیە."زمان رۆڵ دەبینێت لە پرۆسەی پێكهاتەی هەستیدا، رۆڵی ئەو نێوەندەی
قسەكەر دایدەهێنێت لە پێناو گوزارشتكردن لە باڵابوون بەسەر جیهاندا." (4)
رۆڵی دەقی شیعری قۆناغی
ئەدەبی بەرگی، رۆڵێكە ئایدیاكەی پشتی ماشێنێكی گەورتر دەیجوڵێنێت و دەقی ئەدەبی لەناو
ماشێنەكەدا رۆڵی زمان دەخاتە گەڕ بۆ رازیكردنی ماشێنەكە، تا شوێنێك بۆ سوبێكتی خۆی
بكاتەوە خۆی لەناویدا ببنێت. ئەشێت ئەم خۆخزاندنە ناو ماشێنەكەوە بە برای سوبێكتی شیعر،
بۆ ئەوەبێت لەو نێوەندەدا وەك قسە كەرێك دەركەوێت و توانای و هونەرەكەی خۆی دەرخات،
تاكو گوزارشت لە باڵابوونی خۆی بكات لەناو ماشێنەكەدا، بێئاگا لەوەی هیچ كات ماشێنەكە
ناهێڵێت سوبێكتی شیعری بگات بە باڵابوون و تەواو، رۆڵەكە رۆڵێكی پەراوێزخراوە، رۆڵێكە
ئەوەی باڵایە سوبێكتەكە نییە، بەڵكو گوتارە باڵاكەیە، واتە گەورەیەك لەپشت گوتارەكەوە
بوونی هەیە، ئەو گەورە هەمووان دەخاتە ناو پرۆسەكەوە و هەریەكەو رۆڵێكی پەراوێزی پێدەبەخشێت،
رۆڵەكانیش بۆ ئەوەیە بتوانن ئایدیا گەورەكە بپارێزن و وزەی پێببەخشن. رێك پێچەوانەی
تێزی رۆڵی زمان بۆ دروستكردنی سوبێكتی باڵا لەبەردەم جیهاندا. لەناو ماشێنی ئایدۆلۆژیدا
ئەنتی تیزێك دروستدەبێت، ئەوەی رۆڵی هەیە سوبێكتی قسەكەری ناو نێوەندی زمانەكە نییە،
هێزێكە لەو گەورەترە و ئەو هێزە گەورەیە دەبێتە ئایدیاییەكی باڵا لەبەردەم جیهان و
ئەویتردا.
زمانی هەست بزوێت لە دەقی
بەرگریدا، زمانێكی كاریگەرە، زمانێكە زۆرینە دەخاتە ژێر ركێفی خۆی و ختوكەی هەستەكانیان
دەدات و ئەو برین و یادەوەریانە دەهێنێتەوە پێشچاویان لە رابردوو لە ئێستای دەقدا دیارن.
ئەم هەستبزواندنە دەسكاری بیركردنەوەی ئەو خوێنەرە ناكات دەقی ئاراستەكراوە، دەسكاری
هەستەكانی دەكات و لە ناو دۆخی سایكۆلۆژیدا مامەڵە لەگەڵ هەستی خوێنەر دەكات. مامەڵە
كردنەكە تا ئەو ئاستە دەڕوات، دەقی شیعری ببێتە دەقێكی سایكۆلۆژژی سیاسیی، دەقێك تەنها
لەناو هەست و زۆ و جۆشداندا خۆی دەبینێتەوە و پشت لە بیركردنەوە و دنەدانی عەقڵ دەكات.
هەر ئەمەیە وادەكات بەمانایەكی دیكە، روانینە میللیەكە بۆ شیعر بێتەوە ئارا و هەمان
تەفسیر دووبارەبێتەوە كە شیعر دونیای هەست و نەستە! لێرەدا بەر رووداوێك دەكەوین هەم
كۆمیدییە، هەم پێویستی بە جەسارەتە، زمان لە دەقی سەردەمی بەرگریدا عەیبە گەورەكەی
شاردوەتەوە، ناهێڵێت هیچ كام لەو تاجانەی كراونەتە سەر ئەویتر و دۆخە ساختەكە سوبێكتی
شیعری دەستیان بۆببات، بۆ ئەوەی چۆكدادانی سوبێكتی شیعری دەرنەكەوێت، زمان فریوێك دروستدەكات،
فریودانەكە وێنەیەك دەخاتە بەردەم حەشاماتەوە پێیانوایە: سوبێكتی شیعری هەڵساوەتەوە
سەرپێ و خەریكی هێنانە خوارەوەی تاجەكانە، لەكاتێكدا تاجەكان لەشوێنی خۆیان و سوبێكتی
شیعریش نەك هەڵنەساوەتەوە، بەڵكو وەك حەشامات چۆكی داداوە و خزمەت بەو ئایدیایانە دەكات،
خاوەن تاجەكان دروستیانكردووە، ئەمما هونەری زمان ئەو چۆك دادانەی سوبێكتە شیعرییەكەی
شاردوەتەوە و چۆكدادانی حەشاماتەكەی تر پیشاندەدات.
بۆئەوەی زیاتر بچینە ناو
ئەو قۆناغەوە و لەوێوە تەماشای شیعر و شوناس و ستاتیكا و ماشێنی ئایدۆلۆژی بكەین، فیگەرێكی
دیاری ئەو سەردەمە دەكەینە دەلاقەیەك بۆ چوونە ناو ئەدەبی بەرگرییەوە. دەقەكانی ئەم
فیگەرە دیارە، دەقگەلێكن زیاتر هاوكارمان دەبن تاكو بتوانین لەو قۆناغە بروانین شیعر
لەناو پانتایی بیركردنەوەوە دەچێتە دەرەوە و، دەبێتە بەشێك لە ئایدۆلۆژیا و بەشێك لەو
هەست و نەستە میللیەی هەم لەبەرگی سیاسییدا خۆی دەبنێت، هەم لە بەرگی كۆمەڵایەتییدا
و هونەرەكەیشی لە یارییكردنی زمانەوە دەستپێدەكات. هەوڵنادەین دەق بەدەق بەدوای نادیارییەكان
بكەوین، بەڵكو چەند دەقێك دەكەینە وێستگەیی رونانیینەكە.
مامۆستا (هێمن) و بەرهەمی
(تاریك و روون) لەناو ئەدەبی قۆناغی خۆیدا، دەنگێكی گەورەیە و ئەم دەنگە تا چركەساتی
نووسینی ئەم بابەتە، لە زۆر وێستگەی جیاوازدا دێتەوە ناومان و سەرلەنوێ خۆی پیشاندەداتەوە.
ئەم دەنگە دەنگی قۆناغەكەی خۆیەتی، یەكێكە لەو دەنگە شیعریانەی دەتوانین بیكەینە تاشە
بەردێك لەناو فەزا گشتییەكەی ئەدەبدا و وەك نمونەیەكی، ئەدەبی بەرگری لێوەهەڵكۆڵین.
بێگومان لەم نووسینەدا تەنها ئیش لەسەر شوناس و ستاتیكا دەكەم لە چوارچێوەی یاریكرنی
زمان لە دەقی بەرگریی و گوتاری سیاسی و ئایدۆلۆژیدا، ئیش لەسەر كۆی رەهەندەكانی ناو
دەقی شیعری ئەو قۆناغە و نمونەكانی ناكەم، واتە: نامەوێت پشكنین بۆ كۆی رەهەندە شیعرییەكان
بكەم و دەشێت لەكارێكی دیكەدا بێمەوە سەر رەهەندەكانی دیكە. ئەمما ئەوەی پەیوەندی بەبابەتەكەوە
هەیە پاش شكاندنی دەق و گەڕان بەناو مانا شاراوەكانی پشت یارییە زمانەوانییەكان، كۆمەڵێك
پرسیار و گومان دێنە بەردەمان، هەریەك لەو پرسیارو گومانانە دیودی نادیاری دەقەكانمان
بۆ رووندەكەنەوە.
" چاوەكەم،
چاوی رەشی تۆ ئافاتی گیانی منە...گیانەكەم! برژانگی تیژت نووكە رمبی دوژمنە
شیری دەستی شێری ئاڵایە
برۆ راكشاوەكەت... جەرگی لاوێكی هەژاری كوردی ورد پێ بچنە
دیدەكەی بەخوماری تۆ توركانە
بەدمەستی دەكات... بۆیە مەیلی وا بەكێشە و فیتنە و خوێن رشتنە
بەژنەكەت سێدارەیە، كەزیەت
تەنافە زووبە دەی...بیخە ئەستۆی من كە كورد، كورد بەشی خنكاندنە."(5)
زمان یارییمان لەگەڵ دەكات،
هونەری دەقەكە لە زمانەكەدا دەردەكەوێت. وێنەیەكی مەترسیدار و گۆڕینی _یار_ بۆ جەلاد،
بكوژ، دوژمن، پەلاماردەر و خنكێنەر، بەهۆی یاریی زمانەوە دەبێتە وێنەیەكی ستاتیكی لەبەرچاومان.
بەڵام ئەو ستاتیكایە دوای یارییە زمانییەكە دەمانباتەوە سەر وێنە راستەقینەكە. _یار_
ئیدی ئەو بكەرە جوان و نازدارە نییە، سوبێكتی شیعری لە پێناویدا هێزە زمانەوانییەكەی
خۆی بۆ بخاتە گەڕ، تا وێنەیەكی جوانی پیشان بدات، _یار_ لە رستەی یەكەمەوە، دەبێتە
جەلادێك، جەلادێك برژانگەكانی دەبنە نوكی رمیێكی تیژی دوژمندارانە. وشەی (چاوەكەم و
گیانەكەم) لە وێنەی یەكەمدا لابدەین، گوتارێكی ئایدۆلۆژی دێتە بەردەمان،(هەڵبەتە لە
زۆر لە ستەی تریشدا هەمان ئاڵوگۆڕی وشە بكرێت، ئەوەی دەردەكەوێت ستاتیكا نییە، زمانە
گوتاری سیاسیی كردوە بە ستاتیكا.) تەنها ئەو دوو وشەیە دەبنە فریودان كە پێمانوابێت
_یار_ بووەتە ئەو جەلادە مەترسیدارەی سوبێكتی شاعیر دەكوژێت، هەردوو وشەكەش بۆ گۆڕینی
وێنەكەیە، لە وێنەیەكی مەترسیدارەوە بۆ وێنەیەكی ستاتیكی. بەكارهێنانی ئەو دوو وشەیە
لە وێنەی یەكەمدا، بەركاهێنانە بۆ شاردنەوەی دیوە ئایدۆلۆژییەكەی دەقەكە و خزمەتكردنی
بە گوتاری باوی نەتەوەیی.
بۆئەوەی لەناو حەشاماتدا
دەق شوێنی ببێتەوە، بێگومان پێویستە زمان كاربكات بۆ دروستكردنی وێنەی هەستەكی، ئەو
وێنە هەستەكیە، كە كەوتە دەرەوە جەوهەری گوتارەكە بە توژێژاڵێك لە ستاتیكای كاتی دادەشادرێت
و، حەقیقەتەكە دیارناكەوێت. واتە: ئەوی _یار_ نییە، مەترسیدارە و بكوژە، بەڵكو ئەویتر:
ئەویتری نەفرەت لێكراو، ئەویتری دوژمنی ئایدۆلۆژیا و نەتەوە، ئەویتری مەترسی بۆ سەر
سوبێكتی شاعیر، ئەو ئەویترەی ماشێنی ئایدۆلۆژییەكە دروستیدەكات وا لە سوبێكتی شیعری
دەكات، لەگەڵ رووبەرووبوونەوەی ئەویتردا _یار_یش بكەوێتە ناو هەمان پانتاییەوە. هەرچۆن
رەمبی دوژمن هەمیشە دوژمنكارانەیە و ئامادەییە بۆ سڕینەوەی سوبێكتی منی ناو دەستەجەمعی،
وێنەی پرژانگی یاریش، هەمان ئەركی هەیە، بەڵام بۆ ئەوەی وێنەی _یار_ بریندار نەبێت
و گوتارە ئایدۆلۆژییەكە بە تەواوەتی دەرنەكەوێت، پێویستی بە بەكارهێنانی ئەو وشە ناسكانەیە
دەق لە مەبەستێكی سیاسییەوە بكات بە دەقێكی ئەدەبی. لە گەڵ ئەم وێنەیدا پرسیاری خۆشەویستی
دێتە بەردەمان، خۆشەویستی وەك خۆی، یان وەك نەتەوە، خۆشەویستی بۆ ئەوی _یار_ یان ئەوی
نەتەوە؟ خۆشەویستی لە پێناو خۆشەویستیدا، یان لە پێناو تێگەیشتنی باو، ئایدیای سیاسیی؟
بۆ ئەوەی بزانین خۆشەویستی لەم دەقەدا چۆن بەرمان دەكەوێت، پێش هەمووشتێك پرسیار دەخەینە
سەر خۆشەویستی راستەقینە، پاشان لەوێوە دەگەڕێنەوە بۆ خۆشەویستی نەتەوە و ئەو جۆرە
لە خۆشەویستی، گەر ئەویتر نەبێت بە _هی من_ ئیدی ئەویتر دەبێت بە _دوژمنی من_.
"هه‌رگێز
ناتو‌انم ببمه خاوه‌نت، به‌ڵام له ئێستا به‌دواوه تۆ سه‌ر به ژیانی منی."(6)
بە پێچەوانەی ئەم تێزەوە، خۆشەویستی نەریتی، یان خۆشەویستی بارگاوی بە گوتاری سیاسیی،
خۆشەویستییەكی موڵكدارانەیە، ئەوی بەرامبەر_یاری خۆشەویستی_ كائینێكە لەرێگەی خۆشەویستییەوە
داگیردەكرێت و دەهێنرێتە ناو سنوورێكی دیاریكراوەوە، لەناو سنووری خۆشەویستی نەریتی
و سیاسییدا، ئازادی بۆ ئەویتر بوونی نییە، بەڵكو پانتایی خۆشەویستییەكە دەكرێتە هێزێك
بۆ سەركوتكردن و بە موڵككردن و داگیركردن. هەرچۆن لە پرۆسەی سیاسیدا ئەویتر دەبێت بخرێتە
ژێر دەستی هێزی باڵادەست، ئەویتری دوژمن بەردەوام جێگەی چاودێركردن و خۆ ئامادەكرنە
بۆ رووبەرووبوونەوەی، بە هەمان میكانیزم خۆشەویستی نەریتی _ئەویتری یار_ ئەو سەرزەمیینەیە
پێویستی داگیربكرێت و بخرێتە ناو سنوورە دیاریكراوەوە. سوبێكتی خۆشەویستی نەریتی سوبێكتێكی
ئازاد نییە، سوبێكتێكە مەحكومە بە رازیبوون و قایبڵوون بە داگیركاری لە پێناو مانەوەی
خۆشەویستییەكەدا. لەم دوو رستەیەی ناو دەقی سوبێكتە شاعیرەكەماندا، هەمان خۆشەویستی
نەریتی بە داپۆشینی بە بەرگێكی سیاسییەوە دێتەوە بەردەمان. بە پێچەوانەی خۆشەویستی
ئازاد و راستەقینە. ئەو خۆشەویستییەی ئازادی تێدا نەبێت بۆ هەردوو بكەرەكە، سەركوتكردن
و داگیركردنی تێدایە. روانینێكی جیاواز لە دەقەكەدا نابینین بۆ خۆشەویستی، واتە: خۆشەویستی
پرۆسەیەك نییە بۆ ئازادی، پرۆسەیەكە بە پێچەوانەی ئازادییەوە. لە دەقەكەدا خۆشەویستی
پرۆِژەیەكی سیاسییە، پڕۆژەیەكە دەكرێت_ یار_ لەناو پرۆژەكەدا هەمان ئەو دوژمنە بێت
ئازارماندەدات و ئێمە لە بەرگریداین لەبەردەمیدا و پێویستە یان دەریكەین لە خۆمان،
یان داگیری بكەین. هەر یاخیبوونێكی _یار_ لە پڕۆژەكەدا، یاخیبوونێكە لە پێناو ئازادی
خۆیدا و ئەم دەرچوونەشی دەبێتە بنەمایەك بۆ بە مەترسیی تەماشاكردنی، بە جۆرێكی دیكە،
گۆڕینی وێنەی _یار_ بۆ دوژمن، گۆڕینێكە زمانی سوبێكتی شیعری، دەیەوێت لە رێگەی ستاتیكاوە
بەرگرییەكمان پیشانبدات، لەو بەرگرییەدا جەماوەر دەردەكەوێت، نەك تاكەكەس و سوبێكتی
تاكەكە یان داگیردەكرێت یان دوژمنە.
دونیای ئەدەبی ئێمە، بەتایبەت
ئەدەبی بەرگری، پڕە لەو خەیاڵ و ئایدیایانەی خۆشەویستی گرێبدات بە داگیركردن و كوشتنی
ئازادی تاكەكەسییەوە. دەقەكە پێمان ناڵێت: تۆ سەر بە ژیانی منیت و ئازادیت و من نامەوێت
وەك داگیركەرێك تەماشات بكەم، بەڵام هەر دەرچوونێكت لەم سنوورە ئیتر تۆش دەبیتە ئەو
نەفرەتلێكراوەی كۆی دەستەجەمعی نەفرەتی لێدەكەن، بەپێی دەقەكە تێكشكاندنی خۆشەویستییە
نەریتییەكە كوشتنی خۆشەویستییە، بە پێچەوانەی خۆشەویستی راستەقینەوە، _خۆشەویست، یار_
تا ئەو شوێنە جوان و شكۆدارە بكەوێتە ناو چوارچێوەی سنوورە داگیركراوەكەوە، گەر لەو
سنوورە تێپەڕیكرد و بیری لە مەودایەكی ئازادی خۆی كردەوە، ئیدی دەبێتە ئەو ئافات و
خنكێنەرەی، سوبێكتی شاعیری ناو فەزا گشتییەكە لێی دەترسێت. بەم پێیە، خۆشەویستییەكە
و روانینە سیاسییەكە لەسەر داگیركردنی ئەویتر، هیچ جیاوازییەكیان نییە و هەردوو لا
بە هەمان پرۆسەدا تێدەپەڕین. دەقەكە خۆشەویستییەكی نوێ و جیاوازمان پێیشان نادات، بەڵكو
دەمانخاتەوە ناو هەمان خۆشەویستییە كلاسیكییەكەوە، كە ئازادی تێیدا لەناو دەچێت لە
پێناو خۆشەویستیدا. (لەم كەوانەیەدا، خۆشەویستی باو، نەریتی، یەك رێگایە و سوبێكت بەناویدا
تێدەپەڕێت. خۆشەویستییەكە لەسەر بنەمای موڵكایەتی دەژیت، ئەوی خۆشەویست نەبووە موڵكی
ئەمی شەیدا، ئیدی بەبێ ئەوەی بیر لە ئازادییەكانی بكرێتەوە، وێنەكەی لە ئازیزەوە دەگۆڕێت
بۆ وێنەیەكی ناشیرین. خۆشەویستی نەریتی پانتایی ئازادی بۆ بكەرەكان تێدانییە، خۆشەویستییەكە
وەك پڕۆژەیەك بۆ گەیشتن بە ئامانجێك و ئامانجەكەش جگە لە موڵكایەتی هیچی دیكە نییە،
یانی: خۆشەویستی لە پێناو خۆشەویستیدا ناكرێت، لە پێناو ئامانجێكی دیكەدا دەكرێت.)
"ئه‌و حزووره‌ی
ئه‌ویتر كه دێته ژیانمانه‌وه شتێكه هیچ ڕۆحێك ناتوانێت ده‌ستی به‌سه‌ردا بگرێت،
چاره‌نووسی مرۆیی چاره‌نووسێكی مرۆیی ده‌به‌خشێت، خۆشه‌ویستیی ڕاسته‌قینه‌ش بێدارییه
له‌سه‌ر ئه‌و به‌خشینه وه‌ك ئه‌وه‌ی له یه‌كه‌م ڕۆژدا هه‌بووه"(7) پێچەوانەی
ئەم وێناكردنەوە، خۆشەویستی نەریتی و خۆشەویستی سیاسیی، رۆحێكی بەهێز و خۆ بە باڵا
زان، دەیەوێت خۆشەویستی بەناو قۆناغە یەك لە دوایەكەكانی داگیركردندا تێپەڕێت. ئەگەر
بەرامبەرەكە نەكەوتە ناو تۆڕی داگیركردنەكەوە، دوو جۆر وێناكردنی بۆ دادەتاشرێت، جۆری
یەكەمیان بە شێوەیەكی میللیانە دەدرێتە بەر نەفرەتی خیانەت و، جۆری دوهەمیشیان بە هەمان
ئاستی زمانەوە خیانەت و نەفرەتەكانی تێكەڵدەكرێت بە جیهانی ئەویتری دوژمن، ئەمما لە
رەگێكی سیاسیدا. دەقە شیعرییەكە، بەشوێن سەرلەنوێ وزە خستنەوەیە بۆ ئەو جۆرە لە خۆشەویستی
باو، ئەو جۆرەی تێپەڕین بەسەر سنوورەكانیدا و گەڕان بەشوێن ئازادییەكاندا لەو سنوورەدا،
یاخی بوونێكە لە پرنسیپ و ویستە گشتییەكە و ئەم یاخی بوونەش دەبێتە هۆی گۆڕنی كارەكتەری
خۆشەویست، بۆ كارەكتەرێكی نەیار. بەمانایەكی دیكە: لە ناو رووبەری بیركردنەوەدا، خۆشەویستی
حزوورێكە لە ژیاندا ئامادەیی خۆی دەبینێت،
مەرج نییە ئەو ئامادەییە لە نزیكەوە بێت، یان خرابێتە ناو چوارچێوەیەكەوە، ئەشێت لە
بیركردنەوە و خەیاڵدا خۆی ببینێتەوە. دەست بەسەرگرتن بەسەر ئەو حزوورەدا بە مانایەكی
تر، كۆنترۆڵكردنی ئەوی خۆشەویستییە، كە ئەم كۆنترۆڵكردنە تەواوی ئازادییەكانی لێدەكاتەوە
و دەیكاتە ئەو كارەكتەرەی یان ئەو شتەی، دەخرێیتە ژێر دەست. ئەدەبی بەرگری، زۆر بە
چڕی كار لەسەر ژێردەستەبوون دەكات، لە لایەك لەرووی سایكۆلۆژییەوە چێژ لەوە دەبینێت
خۆی بەلاواز پیشانبدات، لە لایەكی ترەوە ئەویتر لاواز بكات و خۆی باڵادەست بكات. هەردوو
هەوڵەكەش پەیوەندییان بەو دۆخە سایكلۆژییەوە هەیە گوتاری باڵا و ئەویتری گەورە دروستیدەكات.
بێگومان دین و نەریت وەك دوو دەسەڵاتی گەورە، لە پاڵیاندا ئایدۆلۆژیای باڵادەستیش دێت
و سوبێكتی ناو سەردەمەكە دەخاتە ناو ئەو فەزایەوە، لە ناو بازنەی دۆخە سایكۆلۆژیەكەدا
بخولێتەوە. زۆرینەی چەمكەكان بە چەمكی خۆشەویستیشەوە، دەخرێنە ناو ئەو بازنەیەوە و
بەهەمان راونینی سایكۆلۆژییەی و نەریتیانەوە وێنەیان دەكێشرێت.
لەم دەقەدا _ خۆشەویستی
و یار_ دوژمنە، خاوەن رمبە، پەتی سێدارەیە، دیدەیەكی مەستانەی مەترسیداری ئەویتری توركی
هەیە، مەیلی كوشتن دەكات، منی كوردیش، منی لاوازیش، لەناو ئەم جیهانە مەترسیدارەدا
بەشم كوشتن و لێدان و سێدارەدانە. ئەو منە لاوزە چ بۆ خۆشەویستی چ لەبەرامبەرئەویتری
بێگانەدا، هەمان ئەو منەیە سوبێكتی شیعری وەك قوربانییەك لە خۆی و لە كۆی حەشاماتەكەدا
دەیبینێت. حاشاماتی ئایدۆلۆژی پێویستی بەم شوناسە لاوازەیە، پێویستی بەم ستاتیكا فریودەرانە
و ئایدۆلۆژییەیە، پێویستی بە زمانێكی هونەرییە تا جۆشی بدات و بەردەوام لە گۆشەی قوربانیدا
خۆی ببینێـتەوە، تا لەجێگایەكی دیكە بە حەماسەتەوە قوربانییەكە بگۆڕێت بۆ پاڵەوانی
ئایدۆلۆژی. ئەدەبی ئێمە لە رابردوو لە ئێستادا، پڕە لەو خۆ بە قوربانی زانینە، ئیدی
لەبەرامبەر _یار_دا بێت، یان دوژمن، گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە سایكۆلۆژیای گشتی و تاك
پێویستی بەوەیە لە ناو هەست و سۆزدا بۆ خۆ بە قوربانی زانین بگەڕێت، پێویستی بەوەیە
غروری خۆی تێكبشێكێنت، تاكو لە گۆشە نیگایەكەوە یەكێكی تر بێت بەو لاوازییەوە بیبیێت
و بەزەیییەكی بۆ بنوێنێت، یاخود حەماسە بەرزبگاتەوە سوبێكتی قوربانی بكاتە قوربانییەكی
جیاواز، ئەو قوربانییە جیاوازەش لە پێناو ئایدیاییەكە كەسی قوربانی كراو خۆی ئامانجەكەی
نابینێت.
ئیشی ئەدەب و بەتایبەتی
شیعر ئەوەنییە سوبێكتی لاوازی لەم جۆرە دروستبكات، ئەمە نەریت و تێگەیشتنە میللییەكە
ئەم گوتارە سایكلۆژییەی دروستكردوە و، ئایدۆلۆژیا و سیاسەتیش خستوویانەتە ناو جیهانەكەی
خۆیانەوە و كارەكتەرەكانیان پێجۆشداوە و ئەدەبی بەرگیش شوێنی كەوتووە و نابینایانە
هێزی پێبەخشییوە. لە هەردوو حاڵەتەكەدا خزمەتكردە بە سوبێكتێكی لاواز، سوبێكتێك بەردەوام
شوناسەكەی ببێتە زەمینەیەك بۆئەوەی لاوازی بكات. گەر بە پێچەوانەكەیەوە رووبدات: ئەویتری
خۆشەویستی كۆنترۆڵبكات و بیخاتە ژێر دەستی خۆی، ئەویتر دوژمن تێك بشكێنێت و سەركەوێت
بە سەریدا، ئیدی ئیگۆی ئەم سوبێكتە بەرز دەبێتەوە و لە ئاستێكی باڵادا وێنای خۆی دەكات.
بۆ بەرزبوونەوەی ئەو ئیگۆیە لەگەڵ سوبێكتە شاعیرەكەدا دەمێنینەوە و بزانین لە چ وێستگەیەكی
هەڵچوندا ئیگۆی سوبێكتی بەرزدەبێتەوە و لە كوێدا تێكدەشكێت و جارێكی دیكە گۆشەی لاوازی
خۆی پیشاندەداتەوە. لە هەریەك لەم بەرزی و نزمیانەدا، سەرلەنوێ دەمانباتەوە ناو دونیای
ئایدۆلۆژی و وێنە ستاتیكییەكانی ناو دەقەكە گرێدەداتەوە بە گوتاری سیاسییەوە و خۆی
هیچ روانینێكی لەسەری نییە، تەنها ئاگادارماندەكاتەوە لە دەرەوە چی روودەدات و ئەو
روودانە چی لە سوبێكتی شاعیركردوە.
بێگومان دەقەكە لە ناو
سیاقە مێژووییەكەدا دەخوێنینەوە، ناهێنینە دەرەوەی سیاقەكە، چونكە لەوە تێدەگەین لەو
سیاقەدا هەست و نەست، سایكلۆژیای نووسەر، هەیمەنەی بەسەر دەقەكاندا هەیە و، لەگەڵ تەوژمەكاندا
ئەو سایكۆلۆژیاییە بەروونی خۆی پیشاندەدات. بەڵام ئەوەی ونە لەناو دەقەكاندا، تاك و
ئازادیەكانییەتی، تاك و خەونەكانییەتی، تاك و بیركردنەوە فەردییەكانییەتی، دەقەكان
خۆیان دەخەنە ناو گوتارێكی باڵاوە بەهەمان نەفەس و بە هەمان ئایدیایی سیاسییەوە، لە
ئازادی و خەون و تاك دەڕوانێت. ناسیونالیزم و دونیاكەی، دەبینە چەقی خەیاڵدانی دەق
و سوبێكتی شاعیر تاقەی خۆی تیایاندا دەخاتە گەڕ. شوناس بیرتییە لە شوناسی ناسیونالیستی
و ستاتیكاش بریتیە لەو ستاتیكایەی لە پێناو ناسیونالیزمدا وزەی خۆی تەرخان بكات. لە
دەرەوەی ناسیونالیزم، هەموو ئەویترێكی بێگانە، تەنانەت ئەویتری_یار_یش، نەیار و بكوژ
و خنكێنەرن، ئەم گەمارۆدانە دەبێتە هۆی دروستكردنی سوبێكتێكی لاواز كە چارەنووسی خۆی
بە خنكان ببینێت و، بۆ خۆرزگاركردن لەو چارەنووسە، وێنەی یاریش بشێوێنێت بۆ هەمان وێنەی
ئەویتری دوژمن. خۆشەویستیش بكاتە هەرێمێك بۆ داگیركردن و كۆنترۆڵكردن، گەر وانەبێت،
ئیدی _یار_ كەزییەكانی لەگەڵ پەتی سێدارە جیاوازیان نییە و ئیشیان خنكاندنە نەك جوانی.
بەم وێناكردنە بەر مێژوو
دەكەوین، مێژووێك دەق نووس دەیهێنهێتە ناو شیعرەوە و بە یاریكردنی زمان وێنە گشتییەكە
پیشاندەدات، ئەشێت بۆ ناسیونالیستێك ئەمە دەقێكی بەرز و وروژێنەربێت، دەقێكی باڵا و
مێژوویی بێت، ئەمما بۆ شیعر و ناسینی شیعر وەك خۆی، بێگومان ئەمە گوتارێكی ئایدۆلۆژییە
لەژێر ناوی شیعردا، بەركەوتن لەگەڵ دیوە راستەقینەكەی پشت یارییە زمانەوانییەكە، بەركەوتنە
لەگەڵ سەردەمێكی ناسیونالیستی سیاسیدا، نەك ناسیونالیستێك سەر بە دونیای بیركردنەوە
بێت. هەرچۆن _توركێك، عەرەبێت، فارسێك_ سەیری _كوردێك_ دەكەن و لە رووە ناسیونالیستەكەوە
مامەڵەی لەگەڵ دەكەن، دەقەكەش بە هەمان ئاستەوە سەیری ئەوان دەكات و وێنەیان دەكێشێت.
بەڵام ئەو سوبێكتە كوردییەی پیشانیدەدات بە دوژمن ناوێرێت و لاوازە، ناچار پەلاماری_
یار_ بدات و لەپاڵ ستاتیكادا بەرگری لە شوناسە ئایدۆلۆژییەكەی خۆی دەكات و، دوژمنیشی
پێ وێراندەكات (هەڵبەت بە قەولی دەقەكە دوژمنی پێ وێراندەبێت.) بە هەمان شێوە كایەی
سیاسیی و ئایدۆلۆژی پڕە لەم فۆڕمە لە گوتار، بەڵام بە زمانێكی كڵێشەیی نەك شیعری. وتارە
سیاسییەكانی ناو رۆژنامەگەری، ئەم تێگەیشتنەمان پیشاندەدەن، دەقە ئەدەبییەكە پیشانماندەدات.
سوبێكتی ناو جەماوەر، بە پێی ئاستی بەرزی و نزمییەكە، سەیری خۆیدەكات، بەڵام هەمیشە
لاوازییەكی گەورە، خۆبەقوربانییەكی گەورە، لە نەستی دەقەكاندا ئامادەیی هەیە و ئارەزووییەتی
لە رێگەی ئەدەبەوە، لەو لاوازییە دەرچێت، گەرچی لە جێگایەك هەوڵی تێپەڕیندەدات، لێ
لە جێگایەكی دیكە زمان ناوێرێت بە بەرزبوونەوەی ئیگۆكە و لە نەستی دەقەكەدا جارێكی
دیكە، لاوازی باڵدەكێشێت بەسەر سوبێكتدا.
"وەتەن گیان
و سەرو ماڵم فیدای تۆ... گیانی من كەوێ دەردو بەڵای تۆ
لەپێناوت دەنێم سەر، تا
بزانی... منم رۆڵێكی ئازاو بەوەفای تۆ." (8)
"عاشقی چاوی
كەژاڵ و گەردنی پڕخاڵ نیم... عاشقی كێو و تەلان و بەندەن و بەردم ئەمن." (9)
"خایین،
خوێڕی،، درۆزن، بەدفەڕ، شەڕانی، سەرشۆڕ، پیاوكوژ، تاوانبار، روورەش، ناكەس، ملهوڕ،
دیكتاتۆر."(10)
"لەژێر سایەی
برۆكەتدا حوكومڕانی دەكا چاوت... لە سایەی دووخی شمشێرە، كە حاكم حوكمی ئیجرایە."(11)
" من لەترسی
زل لە و باتووم و دارو شەق هەڵهاتم... هەر بە پێیان و كۆمەكۆم گەییمە ئەم وڵاتە.
(12)
"ئەسیری
بسكی ئاڵۆزی كچە كوردێكی نەشمیلم... تەماشاكەن چ سەیرێكە، بەدەستی دیلەوە دیلم."(13
كۆی دەقەكان لەناو بەرهەمی
(تاریك و روون) وەرگیراون، بەڵام پڕن لە ناكۆكی، لە شوێنێك سوبێكتە شاعیرەكەمان دەبێتە
پاڵەوانی ناسیونالیزم و لە پێناو وەتەندا تێدەكۆشێت و سەرو ماڵی پێدەبەخشێت، لەشوێنێكی
دیكە لە ترسی شەق و لێدان بە كۆمەكۆم هەڵدێت و دەچێت بۆ وڵاتی غەریبی، لە جێگایەك عاشقی
چاوی كەژاڵ نییە و عاشقی كێو تەلانە، لە جێگایەكی دیكە خۆی دەخاتە ژێر سێبەری برژانگی
_یار_ و داوای لێدەكات وەك حاكمێك لە ملی بدات. لە شوێنێك شانازی دەكات بە كچە نەشمیلی
كوردەوە كە چەند ئازا و بوێرن، چۆن تێدەكۆشن بۆ نیشتیمان و ئازادی، لە شوێنێكی دیكە
سەری سوڕدەمێنێت شەیدای بسكی كچە كوردێك بووە، كە خۆی دیلە و لەگەڵ دیل بوونی خۆشیدا سوبێكتی شاعیری دیلكردوە
(دووجار دیلبوون) تا ئاستی تێكشكانی ئازادی دەڕوات. ئەم ناكۆكییە دژ بەیەكانە لەسەرتاپای
بەرهەمەكەدا لە چەندین شوێن دووبارە دەبنەوە، روون نییە شەیدای ئازادییە، یان شەیدای
ئەو سوبێكتە لاوازەی كورد، روونی نییە خەمی ناسیونالیستیانە خەمە گەورەكەیەتی، یان
خەمی سایكۆلۆژی سوبێكتی خۆی، بەم هەڵچوون و داچوونانە، شوناس دەبێتە گەمەیەكی زمانەوانی
ناو دەق، ستاتیكاش هەرجارەو وێنەیەكمان پیشاندەدات لە پێوەی پێشوو ناچێت و دژە. بێگومان
بۆ زیاتر ناسینی حەقیقەتی پشت ئەم هونەری زمانە لە دەقدا، جارێكی دیكە دەگەڕێینەوە
بۆ كاریگەریەكانی دونیای دەرەوەی دەق لە ناو مێژوودا، لەگەڵ ئایدۆلۆژیا و ئاراستەكردنی
سوبێكتی شیعری و مەرگ و خۆشەویستی و ناسیونالیزم. پاشان دێینە سەر ئاستی راڤەكردنێكی
خێرا لەناو ئەو دژبەیەك بوونەی دەقەدا، كە
لەچەندین شوێندا لە پیگە شیعرییەكە دادەبەزێت و زمان و بینینەكەی دەبێتەوە بە كارەكتەرێكی
میللی، كە گوتاری سیاسیی ئاراستەیدەكات و بە زمانێكی پڕ لە جنێوی میللی و هەڕەشەی میللی
بەبێ ئەوەی سوبێكتی شیعری هەستبكات ئاستی
زمانی لە پێناو ئایدۆلۆژیادا چەند هاتووەتە خوارەوە و بە شێوەیەكی زۆر ساكاری ناهوونەری
جنێو بە ئەویتری دوژمن دەدات، هەرچۆن بێژەرێكی ناو رادیۆیەكی ئایدۆلۆژی بە دەمی خۆی
هاواردەكات و جنێو دەدات، سوبێكتەكەی ناو دقەكەكانی ئێمەش هەمان دۆخ دووبارە دەكاتەوە
و ئەمەش بە هێز و وزە دەبینێت بۆ ناسیونالیزم و، پێشی وایە بەم جۆرە مخاتەبەكردنی دوژمن،
رۆحێكی بەرگیركانە دروست دەبێت!
" كەوتنە
ناو، كردەیەكی نەرێنییە، لەكاتێدا كە خۆشەویستی كردەیەكی ئەرێنییە و، ئەوكەسە بەرزدەكاتەوە
كە خۆشەویستی دەكات و وزە چالاكەكانی بە پیت دەكات."(14) كردە نەرێنییەكە وزەیەكە
لەبەرامبەر مەرگدا، خۆشەویستی ئەو هێزە گەورەییە دەمانبەستێتەوە بە ژیان و لەبەردەم
مەرگدا دەمانوەستێنێت، لەناو خۆشەویستیدا رۆحی بەرگری هەیە، لەبەرامبەرمەرگ، لەم كردەیەدا
سوبێكت ناكەوێتەوە ناوەوە، چونكە كەوتنە ناوەوە، جۆرێكە لە دەستەوەستان و ناچاری، جۆرێكە
لە جوڵەیەك ئیدی وزە ناوەكییەكەی خۆشەویستی دەگۆڕێت بۆ ناچارییەكی ملكەچەكانە، لە كردەیەكی
ئەرێنییەوە دەیگۆڕێت بۆ نەرێنی و چالاكییەكە بە پیت بوونی لەدەستدەدات. دەقەكانی سوبێكتە
شاعیرەكە، دەقگەلێكن كەوتنە ناوەوەمان پیشاندەدات، یان بە مانایەكی تر: لەناو سروتە
سیاسیی و ئایدۆلۆژییەكەدا دەستەوەساتن وەستاوە و، لە هەوڵدایە بە پێی بەرزو نزمی گوتاری
سایكۆلۆژی ناو واقیعە مێژووییەكە، دەقەكانی بەرز و نزم بكەن . لێرەدا خۆشەویستی لە
جوڵەیەكی _تاك_ە كەسییەوە دەبێتە كردەیەكی دەستە جەمعی و سوبێكت لەناویدا تووشی خۆپارچە
پارچەكردن دەبێت.
ئەوەی لەبەرامبەر خۆشەویستییەكەدا
هەیە، دوژمنە و فۆڕمێكە لە فۆڕمی مەرگ. دەقەكان سیمای دوژمن دەگۆڕن بۆ مەرگ، ئەشێت
دیوێكی رۆشنی دەقەكان ئەوەبن، هەمیشە لە بەرامبەر خۆشەویستی دەستە جەمعیدا دوژمنێكی
مەرگ هێنەر ئامادەیە، بۆئەوەی لەبەردەم ئەو سیمایەی مەرگدا بووەستیت، گرنگە لەناو خۆشەویستی
دەستەجەمعیدا خۆت بدۆزیتەوە. بەڵام ئەم تایپە لە خۆشەویستی، تایپێكە لەناو سروتە ئایدۆلۆژیاكەوە
خۆی تەحقیقدەكات و لە پێناو كۆی گشتیدا خۆشەویستی خۆی بەیاندەكات. ئەمە ئەو خۆشەویستییە
نییە، لە فەزایەكی ئازدای تاكە كەسیدا لەبەردەم مەرگدا بووەستێتەوە، ئەو خۆشەویسستییەیەكە
لەناو سروتێكی دەستەجەمعیدا لە پێناو ناسیونالیزمدا دێتە ئاراوە و، لەبەردەم دوژمندا
دەوەستێتەوە. جۆرێكە لە كەوتنە ناو، بێگومان سوبێكتە شاعیرەكە كەوتوەتە ناو ئەو خۆشەویستییەوە
گوتاری سیاسیی و ئایدۆلۆژی دروستیدەكات، بۆیە هەمیشە لە دۆخی دژ بەیەك بووندایە و بۆی
یەكلایی نابێتەوە، چۆن خوێندنەوەیەكی بونیادی بۆ خۆشەویستی و ئەویتری _یار_ بكات.
(ببورە خوێنەری بەرێز: ناچاربووین هەموو هێزێكی دەرەوەی دەق و سوبێكتی شاعیر، بە ئەویتر
ناوبهێنین، دەكرێت ئەویتر، هەمیشە هێزی باڵادەست و گوتاری باڵادەست نەبێت، دەكرێت لەم
دەقانەدا لە هەندێك وێستگەدا خودی _یار_بێت، بۆیە بەناچاری بە ئەویتری دەرەوەی دەق
تەماشای دەكەین.) لە جێگایەك دەیكاتە وزە گەورەكەی ناسیونالیزم و قەڵغانێك بۆ مانەوە،
لە جێگایەكی دیكە هەمان وێنەی دوژمن و مەرگی پێدەبەخشێت.
" خۆشەویستی
مرۆڤ فێردەكات، چۆن بابەتە شاراوەكانی جوانی لە قوڵایی خۆیدا رەها بكات."(15)
لەبەردەم دەقێكداین پێچەوانەی ئەم روانینەیە، هیچ نادیارییەك و قوڵییەك لەپشت دەقەكانەوە
نابینین، خۆشەویستی نەبوەتە وێستگەیەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو دیوە شاراوەكانی ستاتیكا و ئازاییەكان و بۆچوونی نوێی تاك. بە پێچەوانەوە
خۆشەویستی لە سوبێكت دەسەنرێتەوە و لەگەڵ دۆخی سیاسییدا ئاوێتەی گوتاری ئایدۆلۆژی دەكرێت
و دەبەسترێتەوە بە ئایدیاكانی سیاسەتەوە. ناسیونالیزم و خەونی ناوسیونالیزمی، خۆشەویستی
بۆ ناسیونالیزم و خۆشەویستی بۆ كردەی سیاسیی و نەتەوەخوازی، شوێنی خۆشەویستە راستەقینەكە
دەگرێتەوە. گوتاری سیاسیش لەگەڵ دۆخی سایكۆلۆژی دەستەجەمعی، دەبێتە فەزایەك تا زمانی
شیعری خۆی لەگەڵ بگونجێنێت و باوەشی بۆبكاتەوە لە رووبەری ئەدەبدا ئەوەی باڵادەستە
هونەری ئەدەب و بیركردنەوەكانی نەبن، بەڵكو ماشێنەكانی دەرەوەن بە خۆیان و گوتارەكەیانەوە
رووبەری ئەدەبیش بكەنە موڵكی خۆیان. خۆشەویستی نەبووەتە پرسێكی قوڵ بۆ گەڕانەوە بۆ
تاك و ئازادییەكانی، بۆ دۆزینەوە ئەو ستاتیكایەی لە نادیاردا خۆی حەشارداوە و دەق بێت
لەو نادیارییە دەریبهێنێت و بیخاتە دیارەوە. لە دەقەكاندا خۆشەویستی ئایدیاییەك نییە
بۆ سەرلەنوێ بیركردنەوە و كەشفكردنی ستاتیكا نەبینراوەكان، خۆشەویستی هێزی زمانی سیاسییە
بۆ جۆشدانی سوبێكت تا لەناو نەتەوەدا بۆ ئایدیای ئازادی و ستاتیكا بگەڕێت، دنەدان و
پیشاندانی هەموو ستاتیكایەك و بوونێكی شوناسی، بەستراوە بۆ نەتەوەوە. لەبەردەم سوبێكتی ناو دەقەكاندا، ئەوی گەورە دەردەكەوێت، ئەوێك نەتەوەیە
و سوبێكت تەنها كاتێك دەتوانێت خۆی ببینێتەوە، ئەوی گەورە ببینێتەوە. كردەكە لە تاك
سەنراوەتەوە، گەرچی لە هەندێك وێنەی شیعریدا جارێكی دیكە دێتەوە بەردەممان، ئەمما لە
كۆی گشتی دەقەكاندا هێزی گەورەی دیار، نەتەوە و دوژمنەكانییەتی و خۆشەویستی لەو نێوانەدا
كەرەستەیە بۆ ئەم دوو رووبەرە.
چەمكی ئازادیش كە لەم دەقەكاندا
دەدردەكەوێت، ئازادییەكی گشتییە، بەهەمان شێوە چۆن خۆشەویستی گرێدراوە بە ئەویتری گەورەوە،
ئازادیشی پێوە گرێدراوە، تاك و خەونەكانی و رووبەرەكەی ونبووە، لەشوێنی ئەو ئەویتری
گەورە لوتكەی هێزی دەقەكانە و هەمان گوتاری ئایدۆلۆژیی سیاسییە، لەژێر ناوی جیاجیادا
خۆی نما دەكات. شوناسی نەتەوەی شوناسی باڵایە، خۆشەویستی بۆ ئەم شوناسە گەیشتنە بە
باڵایی خۆشەویستی، یانی: خۆشەویستی كردەیەكی تاكەكەسی نییە بۆ گەیشتن بە ئاستی باڵای
تاك، بەڵكو كردەیەكی گشتییە بۆ گەیشتن بە ئایدیای ئایدۆلۆژی. ستاتیكاش تا ئەو شوێنە
ستاتیكایە، لە پێناو جوانتركردن و رازاندنەوەی ئەویتری باڵا و گوتاری باڵاوە وزەی خۆی
دەرخات، نەك پەراوێزێك بدۆزێتەوە بۆ خۆی و لەو پەراوێزانەوە سەیری قوڵایی ستاتیكا بكات.
دەگەڕێینەوە بۆ كۆپلەی
یەكەم: سوبێكتی شیعر لە بەردەم وەتەندا وێنەی خۆی دەكێشێت. وەتەن ئەو شوێنەیە نەتەوە
تێیدا دادەنیشێت و ئەمیش تاكێكە لێی، نەتەوە ئاوێنەیەكە سوبێكتەكە چووەتە بەردەمی و
وەسفی خۆی بۆدەكات، كە ئامادەیە لە پێناویدا هەموو شتێك بكات، ئازادییەكانی خۆشی كاتێك
بە ئازادی دەزانێت لە پێناو نەتەوەدا گیانی فیداكردبێت. ئەم وێنە كێشانەی خۆی، پیشاندانی
پاڵەوانێكی خەیاڵییە لەبەردەم ئاوێنەیەكی واقیعیدا. منی گوتاربێژ لە بەردەم ئەویتری
گەورەدا، ئیگۆی بەرزبووەتەوە و دەیەوێت چەشنی پاڵەوانێك خۆی بنوێنێت، هەمان گوتاری
فەزای گشتی بەرزبكاتەوە و بەم هاوارە نەیارانی وەتەن بترسێنێت، كە هێشتا رۆڵەكانی وەتەن
لەناو دۆخی بەرگریدان، بەرگرییەكە لە چوارچێوەی زماندایە، نەك كردەدا. گوتارەكەش بۆ
سوبێكتی شیعری نییە، بۆ حەشامات و جەماوەرە تا لە ناو كەرنەڤاڵە گشتییەكەدا جۆشدانەكە
ئاستی بەرزبكرێتەوە و تاك بكەوێتەوە ناو فەزای بەرزكردنەوەی ئاستی هەستەكی و بەرەو
بەرگری بچێت.
هەرچۆن هەمیشە گوتاری سیاسیی،
ئایدۆلۆژی، بۆ جەماوەرە، بۆ حەشاماتە، رستە شیعرییەكانی ناو ئەم بەرهەمەش بەهەمان شێوە،
لەناو ئەو بازنەیەدا دەنگی خۆی بەرزدەكاتەوە و بێگومان، ئیگۆی خۆشی پێدادەمركێنێتەوە.
بۆ ئەوەی زیاتر لەم سایكۆلۆژیاییە تێبگەین، سوبێكتی شیعری لە پێشەكی كتێبەكەیدا دەنووسێت:
" دۆستێك لێپی پرسیم بۆچی عاشقی چاوی كەژاڵ و گەردنی پڕخاڵ نیت، عاشقی كێو تەلانی،
لە وەڵامدا وتم: تۆش لەو ساتەدا لە دۆخی مندابوویتایە هەمان شتت دەوت." ئەم ددانپیانانە،
ددانپیانانێكی سایكۆلۆژییە، بەرچامان رووندەكات سوبێكتە شیعرییەكە، بە پێی ئاستی گوتاری
ئایدۆلۆژی مامەڵەی لەگەڵ رووداوەكانكردوە، لەو شوێنەی ئاستی جەماوەری و نەتەوە و گوتارەكەی
بەرزبووە، لە غرورێكەوە قسەی بۆ ئەویتری دوژمن كردوە، لەو شوێنەش بارە گشتییەكە بەرەو
شكست و پوكانەوە چووە، دەقەكان دەگۆڕێن بۆ سوبێكتێكی زەلیل و دەستەمۆ، ناچارە چارەنووسی
خۆی و جەماوەر و نەتەوە ببەستێتەوە بە چارەنووسی مەرگ و لە سێدارەدان. هیچ قوڵییەك
و بیركردنەوەیەكی بونیادی لەسەر چەمكەكان و تەنانەت رووداوەكان لە سیاقە مێژووییەكەدا
بەدیناكەین. چۆن لە جێگایەك لەبەردەم ئاوێنەی وەتەندا سوبێكتی خۆی دەكاتە پاڵەوان،
لە شوێنێكی دیكە، هەمان سوبێكت لەترسی ئازاردان و لێدان، لەترسی ئەو دوژمنەی كە دەیەوێت
پەت بكاتە ملی، هەڵدێت و لە وڵاتی غەریبی بۆ جێگایەكی ئەمین دەگەڕێت تێیدا بحەوێتەوە.
سایكۆلۆژییەتی دەقەكان، راستەوخۆ سایكۆلۆژییەتی ئایدۆلۆژییە. سایكۆلۆژییەتێك نییە بتوانین
رادیكاڵانە بگەڕێینەوە بۆ بنەوانێكانی و لە جیهانی بیركردنەوەدا بیاندۆزینەوە، یان
نەبینراوێك لەپشت دەقەوە ببینین، ئەوەی هەیە، بریتییە لە خۆ دووبارەكردنەوەی زمانی
سیاسیی، لەناو رووبەری ئەدەبدا و نەبینراوێكمان لێ نەشادراوەتەوە تا كنەی بكەن و زیندووی
بكەینەوە. تەواوی وێنە شیعرییەكان، روون و زمانێكی سادەن، تەعبیركردنە لە دۆخێكی دیاریكراو.
هەڵبەتە زۆرێك لە دەنگەكانی
سەردەمی ئەدەبی بەرگری، تووشی هەمان تێگەیشتن دەبنەوە. ئەو سوبێكتەی لە جێگایەك خەونی
بووە بە ئازادی، لە پێناو ئازادی گشتیدا تێدەكۆشیت، لەشوێنێكی دیكە، خۆشەویستی و یار
و خودی خۆشی، بە دیلێك دەچێوێنت و باوەڕی بەو بەرخودانە نامێنێت خۆی پێشوتر هاواری
بۆكردوە. ئەشێت لێرەدا ئاماژە بەو حاڵەتە تایبەتییە بكەین لەناو تاكی كورددا هەیە،
حاڵەتێكە هەمان حاڵەتی دەقەكانی ناو ئەم كتێبە شیعرییەیە. نە دەتوانێت لە كاتی سەركەوتندا
سیما راستەقینەكەی ببینی، نە دەتوانیت لە كاتی شكستدا بیوەستێنی لە داڕمانی ناوەكی،
تاكێكە ئەوەی ئاراستەی دەكات رووداوەكانی دەرەوەی خۆیەتی، لەناو خۆیدا مەعریفەیەك و
هێزێكی ناوەكی كۆنەكردوەتەوە تا بە روونی مامەڵە لەگەڵ رووداوەكانی دەرەوەدا بكات،
هەموو رووداوێكی دەرەوە، كاریگەرییەكی گەورە لەسەر ناوەوەی تاكەكە دادەنێت. دەرەوەی
خۆی، ئیدی دەرەوەیەكی سیاسییە یان كۆمەڵایەتی، ئەو هێزە گەورەیە ناوەوەی تاكەكە بەرەو
ئەو جێگایە دەبات دۆخەكە دەیخوازێت، بەبێ ئەوەی بۆجارێكیش بوەستێت و بیر لە بونیادی
رووداوی دەرەوە بكاتەوە. دەقەكانی ناو كتێبەكە و تاكی كوردی، چ لە ناو مێژوودا، چ لە
ئێستادا هەمان حاڵەتی سایكۆلۆژیمان بۆ دەردەخەن، كە تاكێكە لەبەردەم دەرەوە نە بەهێزە
نە روئیاییەكی قوڵی هەیە. دەكرێت جێگەی داخبێت، سوبێكتێكی شیعری، بەهەمان سایكۆلۆژیای
تاكێكی ناو جەماوەرەوە مامەڵە بكات لەگەڵ دەرەوە، ئەمما دەقەكان ئەوەمان پیشاندەدەن،
جیاوازییەكی قوڵ لەنێوان سوبێكتە شیعرییەكە و تاكێكی ئاساییدا نییە و هەردووكیان لەناو
هەمان فەزای سایكۆلۆژیدان و لە هەرشوێنەو جۆرێك لە نەستمان پیشاندەدەن.
لەو كۆپلەیەی ئیدی زمانی
شیعری هەڵدەوەشێتەوە و زمانی میللی، بەتایبەت ئاستە لاوازەكەی _جنێو_ دەبێتە زمانی
دەق. لەودەقەدا سوبێكتە شیعرییەكە دادەماڵدرێت لەو هونەرەی هەیەتی و دەبێتەوە كارەكتەرێكی
دور لە هونەر و بەهەمان زمانی نزمەوە، دەستدەكات بە هەڕەشە و جنێودانی سیاسیی بە دژمن.
لەوانەیە بەكارهێنانی ئەم زمانە، لەو قۆناغە مێژوویەدا بریتی بووبێت لەبەشێك لەو حەماسە
نەتەوەییەی جەماوەری دڵخۆشكردبێت و خزمەتی بە گوتاری باو كردبێت، لێ هونەری سوبێكتە
شیعرییەكە زمانەكەی بوو، نە نادیارییەكی بۆ كەشفكردبین، نە لەسەر چەمەكەكانی _شوناس،
ستاتیكا، ئازادی، خۆشەویستی_ روانینێكی نوێی خستبێتە روو، نە نادیارییەكی هێنابێتە
ناو دونیای ئەدەبەوە، تەنها زمانبوو ئەوی لەناو ئەدەبدا بە هێزی هێشتبوویەوە، بەڵام
لەم دەقەدا ئەو هێشتنەوە هونەرییەش لەدەستدەدات و چەشنی كارەكتەرێكی میللی دور لە دونیای
تێگەیشتن، جنێوەەكانی ناو رووبەروی زمان كۆدەكاتەوە و لە تەنیشت یەك دایاندەنێت و بە
حەماسەتێكی خۆپیشاندەرێكی سادە رووبەرووی دوژمن دەبێتەوە و دەعبیری خۆی دەكات. بێگومان
ئەمە جەسارەتێكی تێدایە. جەسارەتێك بۆ شەیدایانی ناسیونالیزم، جەسارتێك بۆ خودی سوبێكتی
شیعری، كە هەم توانیوویەتی زمانی خۆی تێكبشكێنت و ناچار بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بەرامبەری
بگەڕێتەوە بۆ ئاستە میللیەكەی زمان، هەم لەناو چوارچێوە سیاسیەكەدا لەو قۆناغەدا جەسارەتبووە
رووبەرووی هێزێكی گەورەی دەسەڵات، بەم زمانە تیژ و زبرەوە قسە بكرێت.
بەرهەمی (تاریك و روون)
كتێبێكە پڕ لە دەقی دژبەیەك. كتێبێكە ئەدەب گرێدەدات بە سیاسەت و ئایدۆلۆژییاوە. كتێبێكە
لە چوارچێوەی ئەدەبی بەرگریدا لەناو مێژوودا شوێنێكی داگیركردووە، ئەم كتێبە لەم گەڕانەی
مندا، تەنها هەوڵی ناساندنی ئەو دیوە ئایدۆلۆژییەم داوە، رووبەرێكی فراوانی دەقەكانی
داگیركردوە. لەو رووەوە كتێبێك نییە، لە مانادا تەجاوزی دەقەكانی سەردەمی بەرگری كردبێت،
بە پێچەوانەوە _زمانی دەق_ هونەرێكە بۆ شاردنەوەی حەقیقەتی پشت دەقەكان، هەر ئەو هونەری
زمانەشە تا ئەم چركەساتە ئەو كتێبە بە تەجاوز دادەنێت بۆ سەردەمی خۆی. لەكتێی جەنگاوەرێك
دەچێت، لە ساتی شكستەكاندا بە رۆحێكی تێكشكاوەوە سەیری خۆی و دوژمنی كردوە و لە ساتی
سەركەوتنەكاندا، چوەتە سەر سەكۆیەكی و بە دەنگی بەرز گاڵتەی بە دوژمن كردوە. هەوڵێكی
زۆریشی داوە تەواوی ئەو چەمكانەی لەناو دەقەكاندا بەكاریاندەهێنێت، بەبێ دەسكاریكردن
و تێگەیشتنێكی نوێ بۆسەر چەمكەكان، لە ناو كۆمەڵگەوە بیانخوازێت و بەرگێكی سیاسییان
بكاتە بەر و بیانخاتە خزمەتی گوتاری باڵای ئایدۆلۆژیای سەردەمەكەوە.
ئەم كتێبە كێشەیەكی گەورەی
لەگەڵ _شوناس و ستاتیكا_دا هەیە. وێنەكانی بۆ هەردوو چەمكەكە، وێنەی جێگرنین، ئاڵوگۆڕان
بەسەردادێت و ناتوانێت لەیەك وێنەدا تەماشایان بكەیت. حاڵەتی هەست و نەست، حاڵەتە بەهێزەكەی
ناو دەقەكانە، لەكەمترین شوێندا بەر بیركردنەوە دەكەوین و لە زۆرترین شوێندا ئەوەی
دەق دەنووسێت، هەست و نەست و سایكۆلۆژییای دۆخەكەیە. سوبێكتی شاعیر دەرەوە چۆن دەسكاری
سایكۆلۆژیای دەكات، لەناوەوە دەیكات بە دەقی ئەدەبی و دەینووسێتەوە. گەر بەشوێن شوناسدا
بگەڕێین، ئەو شوناسەمان بۆ دەدۆزرێتەوە خزمەت بە نەتەوە دەكات، نەك شوناسی تاك، ئەو
شوناسەمان بۆرووندەبێتەوە ئایدۆلۆژیا گەشەی پێدەدات، نەك شوناسێك سەرلەنوێ لە بنەوانەوە
خرابێتە ژێر پرسیار و گومان و سەربەدونیای بیركردنەوەبێت. گەر بەشوێن ستاتیكا بگەڕێین،
هەموو ستاتیكایەك لە رووبەرەكەی خۆی هەڵدەكەنرێت و لەناو رووبەری سیاسەتدا دەردەكەوێتەوە.
بە هەمان شێوە، خۆشەویستیش خۆشەویستییەكی ئایدۆلۆژییە، خۆشەویستییەكە نەتەوە ئایدیاكەیەتی
و، ئازادیی و وەفا بۆ ئەو ئایدیاییە، گەیشتنە بە ئاستە باڵاكەی خۆشەویستی. جگە لەوەی
دژ بەیەك بوونەكان، هێندە زۆرن لە دەقەكەدا، پێویستی بەوەیە تەنها لەسەر دژبەیەك بوون،
لێكۆڵینەوەیەكی ورد لە كۆی بەرهەمەكە بكرێت. (بەڵام كۆمەڵێك دیوی جوانی هەیە، یەكێك
لەو دیوانە، نیگای سوبێكتە شیعرییەكە زۆرتر لەسەر ژنە نەك پیاو، ژن ئەوكائینەیە دەبێت
لە چوارچێوە دیاریكراوەكەدا بێتە دەرەوە و لەتەنیشت پیاوەوە، لە پێناو ئازادییە گشتییەكەی
نەتەوە و خودی خۆیدا تێبكۆشێت. بەڵام بینینەكەی بۆ ژنیش لەزۆر شوێندا نەریتییە، بۆنمونە:
تەشی رێسی بە دواكەوتوویی دەزانێت! لەكاتێكدا تەشی رێسی ئیشە، كارە، وەك كڵاشچنی، وەك
فەرشچنی..هتد كار ناخرێتە ناو چوارچێوەی دواكەوتنەوە، واتە: چۆن سوبێكتێكی ئاسایی ناو
نەریت و كلتوورە باوەكان سەیری پێشكەوتن و دواكەوتن دەكات، هەمان بینین لە دەقەكاندا
دێتەوە بەردەمان، لە لایەكی دیكە هاتنە دەرەوەی ژن بە پێشكەوتن دەزانێت! لەكاتێكدا
هاتنە دەرەوە پەیوەندی بە پێشكەوتنەوە نییە، پەیوەندی بە كۆمەڵگەی كراوە و كۆمەڵگەی
داخراوە هەیە، كۆمەڵگەی زۆر كراوەمان هەیە، كە ژن تێیدا ئازادە و لە دەرەوەیە، بەڵام
كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو نییە و كۆمەڵگەیەكی بەرخۆرە و لەسەر میراسی بیركردنەوەی كۆمەڵگەی
دیكە دەژیت. لەوانەیە تێگەیشتن لە چەمكەكان لەو سەردەمەدا بەم جۆرە بووبێت، كە ئیشی
سوبێكتی شیعری ئەوەیە، زۆر بە وردی مامەڵە لەگەڵ ئەم چەمكانە بكات. بەهەرحاڵ... خاڵێكی
دیكە جوان ئەوەیە سوبێكتە شیعرییەكە هیچ ئاوەژوكردنەوەیە لەگەڵ سایكۆلۆژیەتی خۆی ناكات،
دۆخی سایكۆلۆژی لەكاتی نووسینی دەقدا چۆنبووە، هەمان وێنەمان پیشاندەداتەوە و نایەوێت
فێڵێك بكات بۆ شاردنەوەی شێواوی سایكۆلۆژی. پاشان هونەرێكی بەرزی هەیە، لە بەركارهێنانی
وشە و مامەڵەكردن لەگەڵ وشەدا و زمانی كوردی لەژێر دەستیدا زەلیلە و بە ئاسانی یاریی
پێدەكات، ئەم هونەرەی بووەتە هۆی ئەوەی، گەر لە دەرەوەی زمانەكەی بۆ دیوە شاراوەكەی
دەقەكان نەگەڕێیت، ناتوانیت ئەو مانایانە بدۆزیتەوە لە ناو دەقەكەداندا هەیە و هەڵگری
كۆمەڵێك كێشەی بونیادین.)
نەبەز گۆران
سەرچاوەكان:
_(1)_ نیتشە و
ئایین. نەبیل فەیاچ، ستیڤان دانە، میشائیل موترایش. وەرگێرانی: خەسرەو مەحمود. بڵاوكراوەكانی
كتێبخانەی نالی، ساڵی2019 لا115
_(2)_ هەمان سەرچاوەی
پێشوو لا135
_(3)_ بەختیار
عەلی، پەیامێك بە بۆنەی رۆژی جیهانی شیعرەوە، ماڵپەری ماڵێك لە ئاسمان.
_(4)_پیتەر سۆڵتەر
دایك، ئینجیلی پێنجەمی نیتشە. وەرگێڕانی: خەسرەو مەحموود. بڵاوكراوەكانی تێبخانەی نالی
ساڵی 2019 لا17
_(5)_ هێمن موكریانی،سەرجەم
كۆی بەرهەمە شیعریەكان، بەشی یەكەم تاریك و روون، سنندج جاپی 1395 لا99
_(6)_ فەتحی مسكینی،
تاقیكردنەوەی خۆشەویستی فەلسەفی، وەرگێرانی:شاڵاو خالید، ماڵپەری نێگەتیڤ
_(7)_ هەمان سەرچاوەی
پێشوو.
_(8)_ هێمن موكریانی،سەرجەم
كۆی بەرهەمە شیعریەكان، بەشی یەكەم تاریك و روون، سنندج جاپی 1395لا90
_(9)_ هێمن موكریانی،سەرجەم
كۆی بەرهەمە شیعریەكان، بەشی یەكەم تاریك و روون، سنندج جاپی 1395لا87
_(10) هێمن موكریانی،سەرجەم
كۆی بەرهەمە شیعریەكان، بەشی یەكەم تاریك و روون، سنندج جاپی 1395لا136
_(11)_ هێمن موكریانی،سەرجەم
كۆی بەرهەمە شیعریەكان، بەشی یەكەم تاریك و روون، سنندج جاپی 1395لا141
_(12)_ هێمن موكریانی،سەرجەم
كۆی بەرهەمە شیعریەكان، بەشی یەكەم تاریك و روون، سنندج جاپی 1395لا 15
_(13)هەمان سەرچاوەی
پێشوو لا193
_(14)_ پاتریك
زۆسیكیند. دەربارەی خۆشەویستی و مەرگ، وەرگێرانی: خەسرەو مەحموود. بڵاوكراوەكانی كتێبخانەی
نالی، لا16
_(15) هەمان سەرچاوەی
پێشوو، لا17