"وەكو بزوتنەوەی گۆڕان سورین لەسەرئەوەی كە سیستەمی حوكمڕانی لە دەستوردا دەبێت پەرلەمانی بێت"

چاوپێکەوتن

26/05/2021     ژمارەی بینراو 347


راچڵەكین-

ڕێكخەری ژووری پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان رایدەگەیەنێت، نایانەوێت دەستورێك هەبێت كە شێوازێك لەحكومڕانی سەرۆكێك دروستبكات بەپلەی سوڵتانەكانی سەدەی ناوەڕاست و هاوڵاتیانی كوردستان بكات "بەهاوڵاتی كۆیلەی بێدەست و پێ".

هۆشیار عومەر، لەوتووێژێكدا لەگەڵ بەشی كوردی دەنگی ئەمریكا، سەبارەت بە بۆچوونی بزوتنەوەكە لەسەر دانانی دەستور بۆ هەرێمی كوردستان، وتی:" بوونی دەستورێكی دیموكراتی هاوچەرخ بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە ئێستا بەشێكی زۆر لەگفتوگۆكان لەسەرئەوەیە بۆچی دەستور ئێستا دەنوسرێت؟ پەیوەندی بەچییەوە هەیە؟ ئێمە پێمانوایە گفتوگۆكە زیاتر دەبێت تەركیز بخاتەسەر چۆنیەتی ئەو دەستورە، پێمانوایە دەبێت دەستورێكی ڕێكوپێكمان هەبێت كە سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان ڕێكبخاتەوە، دەسەڵاتەكان چ دەسەڵاتی یاسادانان بێت چ دادوەری بێت چ جێبەجێكردن بێت بەتەواوەتی لێكجیابكاتەوە هەمووشیان بكات بەدەسەڵاتی ڕاستەقینە، هەروەها لەدەسەڵاتی كارتۆنی بیانهێنێتە دەرەوە كە زۆرجار دەسەڵاتی ڕاستەقینەیان نەبووە ئەو دەسەڵاتانە، ناشمانەوێت بەڕاستی دەستورێك هەبێت كە شێوازێك لەحكومڕانی سەرۆكێك دروستبكات بەپلەی سوڵتانەكانی سەدەی ناوەڕاست و هاوڵاتیانی كوردستان بكات بەهاوڵاتی كۆیلەی بێ دەست و پێ بەڵكو دەمانەوێت دەستورێكی سەردەمیانەمان هەبێت كە لەگەڵ ئازادی و پێشكەوتنەكانی ئەمڕۆ بگونجێت لەگەڵ ئەوەشدا دەستەبەری سەرلەبەری ماف و ئازادە سیاسی و شارستانییەكان بۆ هەموو هاوڵاتیانی كوردستان بكات."

ڕێكخەری ژووری پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان دەشڵێت" ئەمڕۆ كە ئێمە قسەدەكەین گوشارێكی یەكجار گەورە لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بەدیاریكراوی، ئەوەی كە پەیوەندی بەئازادییەكان و پێشێلكردنی ئازادییە شارستانییەكانەوە هەیە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە لەساڵی 1992 وە كوردستان دەپارێزێت بەتایبەتی ئەمەریكا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا و وڵاتە دیموكراتیەكان واتە بەڕادەی ڕاشكاوی دەڵێن بێزاربووین لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم سیستەمەدا لەو گەندەڵیەی كە هەیە لە پێشێلكاری ئازادییەكان كە هەیە، لەیەكنەگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە هەتا دوایی لەبەر ئەوە دەستور دەتوانێت دەرەچەیەك بێت بەشێك لەو شتانە ڕێكبخرێتەوە."

دەربارەی بوونی مەترسی لەسەر هەرێمی كوردستان هۆشیار عومەر وتی:" پێموایە ئێمە دەبێت دووشت جیابكەینەوە قەوارەی هەرێمی كوردستان وەكو بڕیاری 688 كە پارێزراوە جیاوازە لەدەسەڵاتی حیزبەكان، ئەوەندەی هەندێكجار دەسەڵاتی حیزب و كەسەكان دەكەوێتە مەترسیەوە خودی هەرێمی كوردستان نییە چونكە دواجار ئەم وڵاتانە لەكاتێكدا هاتونەتە ئێرە حكومەت و پەرلەمانی هەرێمی كوردستان نەبووە لەپێناوی پاراستنی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستاندا هاتوون كە ئەمە ئیستیغلال كراوە زۆرجار ئەو پشتیوانییە نێودەوڵەتیە بۆ دەستكەوتی حیزبی و كەسی هەندێكجار."

هۆشیار عومەر باسی لە شێوازی ئەو دەستورەكرد كە بۆ هەرێمی كوردستان پێویستە، لەو ڕووەوە وتی" دەبێت دەستورێكی دیموكراتی وامان هەبێت كە پرنسیپ و بەها بنچینیەكانی وڵاتەكەمان پێناسە بكات، ئەو بەهایانە چین كە ئێمە لەسەری ئەم سیستەمە بونیاد دەنێین، وە دەبێت سنورێك بۆ حكومەتیش دابنێت زۆرجار كە باسی دەستوردەكرێت و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان دەكرێت یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی دەستوری دیموكراتی ئەوەیە كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی دادوەری هەموو سنوری دەسەڵاتیان دیاریكراوە واتە دەسەڵاتی ڕەها لەدەستی هیچ كامیاندا نییە، وە خەڵكیش سەرچاوەیە و سەروەری لەخەڵكەوە وەردەگیرێت مەرجەعیەت لەخەڵكەوە وەردەگرن نەك لەهیچ دامەزراوە و كەسێكەوە."

لەبارەی رەخنەی وڵاتان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لەهەرێمی كوردستان، هۆشیار عومەر وتی:" ئەوەی كە هەیە بەرامبەر هەرێمی كوردستان گلەیی نییە، ڕەخنەیەكی زۆر جدییە لەو دوانزە ساڵە ئێمە لەبواری دیبلۆماسیدا كاردەكەین زۆرجار پەیامەكان لەپشتی دەرگاكانەوە بەنەرمی دەدرێت بەلایەنەكان ئێستا كە بەئاشكرا دەبینرێت چ یۆنامی چ پارتەسیاسیەكە چ كونسوڵخانە و وڵاتانی دیكە بەئاشكرا قسە دەكەن مانای ئەوەیە ئیتر پشوو درێژییان كۆتایی هاتووە لەوەی كە بەنەرمی بجوڵێنەوە، ئەم پەیامانە زیاتر بۆ خەڵكی كوردستانە كە ئێستا قسەدەكەن بەئاشكرا بۆ خەڵكی كوردستانە، دووەم ئێستا كۆمەڵگەی ئێمە كۆمەڵگەیەكی دابەشبووە، دەستور تاچەند دەتوانێت ئەو كەلێنانە پڕبكاتەوە؟ چونكە لەئێستادا بەشێكی زۆر لەهاوڵاتیانی كوردستان خۆیان بەو سیستەمە نازانن لەبەرئەوە پێناسەی شوناسی ئێمە دیاریدەكات ئەو دەستورە، ئەوەی كە پەیوەندی بەئازادییەكانەوە هەیە ئەوە شتێكە قابیلی گفتوگۆ نییە واتە ئازادییە بنچینەییەكان چ ئازادی سیاسی بێت چ ئازادی شارستانی یاخود مەدەنی بێت ئەمانە دەبێت لەم دەستورەی ئێمە ڕەنگبداتەوە."

لەوەڵامی ئەو پرسیارەی ئایا بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر هەڵوێستی خۆی سورە سەبارەت بەوەی سیستمی حوكمڕانی پەرلەمانی بێت؟لەوەڵامدا هۆشیار عومەر وتی" هەڵوێستی ئێمە نەگۆڕە ئەویش پەیوەندی بەسێ بابەتەوە هەیە، یەكەم لەئاستی دنیادا ئەگەر سەیری پرۆسەی بەدیموكراتیزەكردن بكەین لە 1950كان بەدواوە ئەو سیستەمانەی كە بەئاراستەی دیموكراسی چوون سەرۆكایەتیان هەڵبژێردراوە كە بەداتا و ژمارە هەیە لەماوەی حەوت هەشت ساڵدا گەڕاوەتەوە بەرەو دواوە، گەڕاوەتەوە بەرەو دیكتاتۆری، ئەوەی كە پەرلەمانی بووە لانی كەم سەرو حەفتا ساڵ توانیویەتی بەردەوام بێت ئەو سیستەمە، ئەگەر سەیری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین سەرچاوەی هەموو نەهامەتیەكان، سەرچاوەی هەموو وێرانییەكان لە میسر لەسوریا لەیەمەن و لە لیبیا و لەزۆربەی ئەو وڵاتانەی دیكە و لەعێراق لەسەردەمی (سەدام)دا هەمووی ئەوەیە كە سیستەمێكی سەرۆكایەتی هەبووە و یەك كەس حوكمی كردووە، خۆی دەوڵەت بووە ،خۆی سوپا بووە، خۆی هێز بووە و خۆی هەمووشتێك بووە، خۆی یاسادانەربووە و جێبەجێكاریش بووە بۆیە كاتی خۆی لەكاتی نوسینەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراقدا (نەوشیروان موستەفا ئەمین)، (مام جەلال)، (مەسعود بارزانی) بەتایبەتی (مام جەلال)، (مەسعود بارزانی) زۆر بەتوندی كاریان لەسەرئەوە دەكرد كە سیستەمێكی پەرلەمانی هەبێت بۆئەوەی ئەو ئەزموونە لەعێراقدا دوبارە نەبێتەوە كەواتە دوفاقیەك دروستدەبێت، دژبەیەكیەك دروستدەبێتەوە، لەعێراقدا سیستەمی پەرلەمانیان داواكردبێت چونكە ئەزموونەكە بەرەو دیكتاتۆریان بردووە لێرە بیانەوێت سیستەمێكی پێچەوانەی ئەوە دابنێن لەبەرئەوە دیدگا و ڕوانینی ئێمە لەسەر بنەمای ئەزموونی وڵاتانی دیكە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، ڕابردووی عێراق، وە ئەو داتایانەی لەبەردەستدایە بۆ گۆڕانكاری بەئاراستەكردنی دیموكراتیزەكردنی سیستەمێك ئەوەیە كە سیستەمی پەرلەمانی باشترین سیستەمە، وە ئەمە شتێكە قابیلی گفتوگۆ نییە."

ڕێكخەری ژووی پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوەشی وت" جیاوازیەكانی نێوان سیستمی سەرۆكایەتی و سیستمی پەرلەمانی هێندە گەورەیە، وە سیستەمی پەرلەمانی هێندە باشترە لەسیستەمی سەرۆكایەتی كە ئێمە وەكو بزوتنەوەی گۆڕان سورین لەسەرئەوەی كە سیستەم دەبێت سیستەمێكی پەرلەمانی بێت."

ڕێكخەری ژووری پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوەشی خستەڕوو كە پێویستە لە دەستوردا سنورێك بۆ دەسەڵاتەكانی حكومەت دابنرێت، لەو ڕوەوە وتی" لەهەمانكاتدا حكومەت دەبێت حكومەتێكی سنورداربێت نابێت حكومەتێك بێت كە لەدەستوردا دەنوسرێتەوە دەسەڵاتێكی وای هەبێت وەكو (ئەختەبووت) پەل بهاوێژێت بۆهەموو پنتەكانی كۆمەڵگە دەبێت دەرفەت بهێڵدرێتەوە بۆ هاوڵاتیان و دەرفەت بهێڵدرێتەوە بۆ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بۆ ڕێكخراوە ناحكومیەكان و هەروەها هەتا دوایی لەبەرئەوە ئەم پرسانە كە هەن من پێموایە مشتومڕ دەهێنێتەوە بەڵام زۆر گرنگە بۆئەوەی كە بتوانیین دەستورێكی ڕێكوپێكمان هەبێت یەكەم ئەم پرۆسەیە شەفاف بێت، ئێمە هیچمان نییە بۆ شاردنەوە هەموو هاوڵاتیانی كوردستان، هەموو خەڵكی ئەكادیمی، خەڵكی سەربەخۆ، ڕۆشنبیران لێرە و لەدەرەوەی وڵات تەنانەت خەڵكی بیانی پێویستی كرد بیهێننە ناو ئەم پرۆسەیەوە، دووەم بڕیاری پێشوەختمان نەبێت كە دەچینە ناو ئەو پرۆسەیەوە."

داگرتنی ئەپی راچڵەکین بۆ ئەندرۆید

داگرتنی ئەپی راچڵەکین بۆ ئایفۆن