راچڵەكین –

لە كاتێكدا ئەو كێشانەی بەهۆی گۆڕانكاری كەش و هەوای گۆی زەوییەوە سەری هەڵداوە روونتر دەبنەوە، بارگرژیی نێوان وڵاتانیش زیادی كردووە.

ئێران كە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت، ئەم كێشەیە دۆخێكی بەردەوامی وەرگرتووە. بەر لە شۆڕشی ١٩٧٩یش خەڵكی ناڕەزایەتی دەردەبڕی لە كەمئاوی لەو وڵاتە، هێشتاش ئەم كێشەیە لەو وڵاتە بەردەوامە، هەرچەند تا دێت ئەو كێشەیە گەورەتر دەبێت، كەچی تا ئێستا هەنگاوێكی وا نەنراوە چارەسەر بكرێت.

توركیا هاوشێوەی رابردوو ئێستاش بە هاریكاری ئەو سەرچاوە ئاوییانە بەكار دەهێنێت كە سنوورەكانی ئەو وڵاتە دەبڕن و هەرگیز لەو پرەنسیپە لای نەداوە.

باشترین چارەسەر بۆ ئەوەی كەمی ئاو كە لە ئەنجامی گۆڕانكارییەكانی كەشوھەوادا دروستبووە رێگە بۆ شەڕ خۆش نەكات، كۆبوونەوەی وڵاتانی پەیوەندیدارە بۆ داڕشتنی پلانێكی گونجاو كە بەشی ھەموو لایەك لە سەرچاوە كەمەكان لەسەر بنەمای مرۆڤایەتی دەكات.

ئاو و سەرچاوەكانی ئاو لە پاڵ ئەوەی گرنگن بۆ ژیانی مرۆڤ، هاوكات گرنگیشین بۆ گەشەو پێشكەوتنی جێگیری ژیان. لە كاتێكدا كێشەی ئاو گەیشتووەتە ئاستێكی نیگەرانكەر، پێویستی چۆنییەتی دابینكردنی پێداویستیی ئاوی شیرین كە تا دێت زیاد دەكات وەك كێشەیەكی جیا رووبەڕوومان دەبێتەوە. ئاوی شیرین سەرچاوەیەكی تەواوكراوە كە پێویستیەكی رەهایە بۆ تەندروستیی مرۆڤ و سیستمی ژینگە، كۆتاییهێنان بە هەژاریی، گەشەپێدانی جێگیر، گەشەسەندنی ئابووریی، هاوسەنگیی سیاسیی و كۆمەڵایەتی.

گۆڕانكاری كەشوهەوا

لە كاتێكدا گۆڕانكاریی كەشوهەوا بووەتە هۆی كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو و ئەوەیش كاریگەری نەرێنیی هەیە لەسەر بەرهەمی كشتوكاڵی، بەرفراوان بوونی رووبەری وشكەساڵی و نیمچە وشكەساڵی، هاوكات بە بیابان بوون و بە خوێ بوون زیاد دەكات. گۆڕانی كەشوهەوا گۆڕینی سووڕی ئاوی لێدەكەوێتەوە، ئەوەیش كێشەی ئاو لەو وڵاتانەدا زیاد دەكات كە كێشەی بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاویان هەیە.

داتاكان ١٧ وڵات نیشان دەدەن كە لە جیهاندا لە ئاستێكی لە رادەبەدەر كێشەی ئاویان هەیە، ئەوانیش بریتین لە؛ قەتەر، ئیسرائیل، لوبنان، ئێران، ئوردن، لیبیا، كوێت، سعوودیە، ئەریتریا، ئیمارات، سان مارینۆ، بەحرێن، هیندستان، پاكستان و توركمانستان، لەو وڵاتانەیش كە زۆرترین كێشەیان هەیە، ١١یان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدان. توێژینەوەكان دەریدەخەن كە ٨٠ لە سەدی ئاوی خواردنەوە لەو وڵاتانەدا بۆ كشتوكاڵ، پیشەسازی و شارەوانی شارەكان بەكاردەهێندرێت.

كاریگەری گۆڕانكاری كەشوهەوا.. ئێران و خۆپیشاندانەكان بۆ ئاو

ئەو هەواڵانەی لە میدیاكاندا بڵاوكراونەتەوە، باس لە رەوشی پارێزگای خوزستانی ئێران دەكەن بەهۆی گەرماوە. ناوچەكە كە لە مانگی ئادارەوە تا ئێستا رووبەڕووی وشكەساڵی و كەمئاوی بووەتەوە، خەڵكەكەی دژ بە حكوومەت و ئیدارەی خراپی سەرچاوەكانی ئاو توڕەن و خۆپیشاندانی جددیی رێك دەخەن. ئێران كە بەهۆی خۆپیشاندانەكانی ئاوەوە رۆژانێكی سەخت بەڕێ دەكات، دووچاری زۆر كێشە بووە كە سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاو. لە بەرامبەر ئەوەدا بەرپرسانی پەیوەندیداری ئێرانی باس لەوە دەكەن كە توركیا دادپەروەرانە ئاوی رووبارەكانی دیجلە و فورات بەكار ناهێنێت و ئەوەیش كێشەی ئاوی لە ناوچەكەدا دروست كردووە، بەڵام هۆكاری دیكە هەیە لە پشت پەردەی بوونی كێشەی ئاو لە ئێراندا.

لە ئێران كە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت، ئەم كێشەیە دۆخێكی بەردەوامی وەرگرتووە. بەر لە شۆڕشی ١٩٧٩یش خەڵكی ناڕەزایەتی دەردەبڕی لە كەمئاوی لەو وڵاتە، هێشتاش ئەم كێشەیە لەو وڵاتە بەردەوامە. هەرچەند تا دێت ئەو كێشەیە گەورەتر دەبێت، كەچی تا ئێستا هەنگاوێكی وا نەندراوە چارەسەر بكرێت. لە راستیدا بەهۆی بە هەڵە ئیدارەدانی سەرچاوە سروشتییەكان لە ئێران كێشەی كەمئاوی گەیشتووەتە خاڵی بنبەست. بەستنەوەی كێشەی كەمئاوی ئێران بە توركیا لۆژیكی نییە.

بەپێی هەڵكەوتەی جوگرافی ئێران بەپێی پێویست بارانی لێ نابارێت و تەنها لە پشتێنەیەكی تەسكی كەناراوی دەریای خەزەردا زەویی بە ئاوی هەیە. بەشەكانی دیكەی ئەو وڵاتە یان نیمچە وشكن یان هەوایان وشكە. بە پیشەسازیی كردن، زیادبوونی رێژەی دانیشتووان و كۆچكردن لە گوندەوە بۆ شار كێشەكەی گەورەتر كردووە.

ئێران كە چەندین ساڵە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت هەوڵ دەدات لە رێگای دروستكردنی بەنداو ئەم كێشەیە چارەسەر بكات و ١٩٢ بەنداو لەو وڵاتە هەن. دروستكردنی ئەم ژمارە زۆرەی بەنداو لە وڵاتێكی هەوا وشكدا دەبێتە هۆی زیاتر بە هەڵمبوونی ئاو و بەمەیش تادێ ئاو زیاتر كەم دەكات. هەروەها لەم ٢٠ ساڵەی دواییشدا باران بارین بە رێژەی لە سەدا ٢٠ كەمی كردووە. زۆربەی ئەو سەرچاوانەی ئاویش كە بۆ كشتوكاڵ بەكار دەهاتن ئێستا بۆ كەرتی پیشەسازی بەكار دەهێندرێن. بەهۆی سیاسەتی ئیدارەدانی هەڵە لەلایەن ئێرانەوە لە سەدا ٩٠ی ئاوی دەریاچەی ورمێ كە گەورەترین دەریاچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە كەم بووەتەوە.

سەركۆماری پێشووی ئێران، حەسەن روحانی كە وڵاتەكەی بە دەست كەمئاوی و كێشەكانی ژینگەوە دەناڵێنێت لەبارەی بەكارهێنانی ئاوی دیجلە و فورات، وتبووی: "ئەگەر دوو رووباری گەورە و بەهێز تەنها یەك وڵات بەكاری بهێنێت، ئەنجامی ئەمە كاریگەری دەكاتە سەر ئێمەش". بەڵام لە راستیدا وتەكانی روحانی لە راستییەوە دوورن. چونكە ئەگەر سەیری رێڕەوی رووبارەكانی دیجلە و فورات بكرێت، دەردەكەوێت گوتەكانی رووحانی نالۆژیكین.

پەیوەندیی لە نێوان ئێران و دیجلە و فورات ئێجگار سنووردارە. تەنها یەك دانە لە كۆی ئەو چوار حەوزەی لەسەر رووباری فوراتن پەیوەندی هەیە لەگەڵ ئێران. رووباری دیجلە دوای ئەوەی لە توركیاوە دێت لە ناوچەی یەكاوی عەرەب لە عێراق یەك دەگرێت و پاشان دەچێتە ناو كەنداوی بەسڕاوە. دواتر ئێران تەنها دەتوانێت ئاوی چەند لقێكی رووباری دیجلە بەكار بهێنێت.

توركیا هاوشێوەی رابردوو ئێستاش بە هاریكاری ئەو سەرچاوانەی ئاو بەكار دەهێنێت كە سنوورەكانی ئەو وڵاتە دەبڕن و هەرگیز لەو پرەنسیپە لای نەداوە. لە كاتی بنیاتنانی بەنداوەكانی كەبان و كاراكایا لەسەر رووباری فورات بەڵێنی دوابوو لە چركەساتێكدا ٣٥٠ مەتر سێجا ئاو جێ بهێڵێت، بۆ ئەم مەبەستە پێویستی وڵاتانی هاوسێ لەبەرچاو گیرابوو. لە بنیاتنانی بەنداو و وێستگەكانی هایدرۆئەلیكتریك لە میانی پرۆژەی باشووری رۆژهەڵاتی ئانادۆڵو GAPدا هەمان سیاسەت گیراوەتە بەر. لە پرۆتۆكۆڵی ١٩٨٧دا لەگەڵ سووریایشدا توركیا بەڵێنی دا كە لە چركەساتێكدا ٥٠٠ مەتر سێجا ئاو جێ بهێڵێت و تا ئێستاش پابەندە بەو بەڵێنەی.

ئەوەی مایەی پێكەنینە ئەوەیە ئێران لەم ساڵانەی دواییدا بە تایبەت لە هاویندا ئەو رێڕەوانەی ئاو كە لە ئێرانەوە دەچنە ناو خاكی عیراق یان بە تەواوی یان بە رادەیەكی زۆر دەگرێتەوە. ئەمەیش كاریگەری ئێجگار نەرێنی كردووەتە سەر عیراق كە هەر خۆی بە دەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت. ئێران كە لە بەكارهێنانی ئاو لە ژمارەیەك لە لقەكانی رووباری دیجلە رەخنە دەگرێت، ئەمەش رێك‌ پێچەوانەی ئەوەیە كە هەر خۆی ئاوی عیراقی هاوسێی دەگرێتەوە. 

سیستمی رووباری فورات و دیجلە

رووبارەكانی دیجلە و فورات كە لە خاكی توركیاوە هەڵدەقوڵێن و دواتر بە خاكی عیراق و سووریادا تێدەپەڕن، لە كۆتاییدا یەكدەگرن و دەڕژێنە كەنداوەی بەسڕەوە. زیاتر لە پێنج هەزار ساڵیشە سەرچاوەی ژیانی دانیشتوانی ناوچەكەن. لە دێرینترین قۆناغەكانی مێژووەوە رێڕەوی جیاواز بۆ ئەم دوو روووبارە دروست كراوە و بەدرێژایی چەندین سەدە گۆڕانكاری گەورە لە رێڕەوی ئەو دوو رووبارەدا هاتووەتە ئاراوە بەتایبەت لە ساڵانی ١٩٦٠ەكانەوە بەهۆی دەستپێكردنی چەند پڕۆژەیەك لەلایەن توركیاوە ئەم دوو رووبارە كاریگەرییەكی گرنگی لەسەر پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان توركیا-سووریا و عیراق درووست كرد.

یەكەم رێككەوتنی نێودەوڵەتیش تایبەت بە ئاوی رووبارەكانی دیجلە و فورات لە نێوان ئەو سێ وڵاتە رێككەوتننامەی لۆزان بوو. لە بەندی ١٠٩دا كە دواتر بۆ ئەم رێككەوتننامەیە زیاد كرا، باس لەوە كراوە كە پڕۆژەی ئاودێری هەركام لەو سێ وڵاتە پەیوەندی بە وڵاتەكانی دیكەشەوە هەیە و هەروەها كاتێك یەكێك لەو وڵاتانە پێویستی بە بەكارهێنانی ئاوی وڵاتێكی دیكە بوو ئەوا پێویستە هەردوو وڵات بە لەبەر چاوگرتنی بەرژەوەندییەكانیان رێككەوتن ئەنجام بدەن. بەڵام هەتا ئێستا هیچ رێككەوتنێكی لەو شێوەیە واژوو نەكراوە.

هەروەها لە رێكەوتننامەی دۆستایەتی نێوان توركیا - عیراق كە لە ساڵی ١٩٤٦دا واژوو كراوە لە بەندی یەكدا باس لەوە كراوە كە پێویستە ئەو پڕۆژە ئاودێرییانەی توركیا لەسەر رووبارەكانی دیجلە و فورات ئەنجامیان دەدات، لە بەرژەوەندی هەردوو وڵاتدا بن هەروەها توركیا، عَراق لە ئەنجامدانی هەر پڕۆژەیەكی ئاودێری ئاگادار بكاتەوە.

كاتێك توركیا بڕیاریدا بەنداوی كەبان لەسەر رووباری فورات دروست بكات، قۆناغێكی نوێ لە پەیوەندییەكانی نێوان توركیا – سووریا - عیراق هاتە ئاراوە. لە دوای ئەم بەنداوەش، درووست كردنی بەنداوی ئەتاتورك وای كرد ناوبەناو لە نێوان گرژی لە نێوان ئەو سێ وڵاتەدا دروست ببێت. لە ساڵی ١٩٨٧دا رێككەوتننامەیەك لە نێوان سووریا و توركیا واژوو كرا، بەپێی رێككەوتننامەكە لە هەر چركەیەكدا پێویستە نەختینەی ئاوی رووباری فورات ٥٠٠ مەتر دووجا بێت. تا ئێستاش توركیا پابەندە بەم رێككەوتنەوە.

ناكۆكییەكانی نێوان توركیا - سووریا - عیراق لەسەر رووبارەكانی دیجلە و فورات

توركیا، سووریا و عیراق لە بارەی دیاری كردنی شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاوی دیجلە و فورات، ناكۆكییان هەیە. سووریا و عیراق پێیان وایە ئاوی رووبارەكانی دیجلە و فورات سەرچاوەی ئاوی نێودەوڵەتین و پێویستە بەشێوەیەكی نێودەوڵەتییانە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت. لە بەرامبەردا توركیا پێیوایە لەبەرئەوەی ئەم دوو رووبارە لە ناو خاكی وڵاتەكەیەوە هەڵقوڵاون "سەرچاوەی ئاویی سنووربڕن" نەك "سەرچاوەی ئاوی نێودەوڵەتی"، ئەم دوو شێوازەی سەرچاوەی ئاو لەڕووی یاساییەوە مامەڵە كردن لەگەڵیان جیاوازە. بوونی ئەم تێڕوانینە جیاوازەش دەربارەی چۆنیەتی مامەڵە كردن لەگەڵ ئاوی دیجلە و فورات ناكۆكی لە نێوان هەر سێ وڵاتی دراوسێدا درووست كردووە.

جێی ئاماژەیە "سەرچاوەی ئاویی نیودەوڵەتی" ئەو سەرچاوانەن كە لەژێر سەروەری دوو وڵات یان زیاتردان و مافی مامەڵە كردن بە سەرچاوە ئاوییەكە لە نێوان وڵاتەكاندا هاوبەشە.

لە كاتێكدا رووباری مەریچ سنووری نێوان توركیا و یۆنان دیاری دەكات، رووباری ئارپاچای ھەمان ئەركی لە نێوان توركیا و جۆرجیادا ھەیە. "ئەو ئاوانەی كە سنوور تێدەپەڕێنن" ئەو ئاوانەن كە بە دوو یان سێ وڵاتدا تێدەپەڕن، رووبارەكانی دیجلە و فوراتیش نموونەیەكی بەرچاوی ئەم جۆرە ئاوانەن.

لە بابەتی دابەش كردنی ئاوی دیجلە و فورات لەلایەن وڵاتەكانەوە، ئەو بڕە ئاوەی كە داوای دەكەن زۆر جیاوازی نیشان دەدات و لەسەرووی توانای رووبارەكانەوەیە. توانای ساڵانەی ئاوی رووباری فورات ٣٥،٥٨ ملیار مەتر سێجایە. سەدا ٨٨،٧ی ئەم ئاوە لە خاكی توركیا و سەدا ١١،٣شی لە خاكی سووریا سەرچاوە دەگرێت. لە عێراقیشدا سەرچاوەی فورات سفرە. لە بەرامبەر ئەمەشدا، ئامانجی بەكارھێنانی توركیا ١٨،٤١ ملیار مەتر سێجایە (سەدا ٣٥)، سووریاش ١١،٥٠ ملیار مەتر سێجا (سەدا ٢٢) و عێراقیش ٢٣ ملیار مەتر سێجایە. كۆی گشتیی ئەم بڕە دەكاتە ٥٢،٩٢ ملیار مەتر سێجا كە رووباری فورات خۆی ١٧،٣ ملیار مەتر سێجا ئاو بەرھەم دەھێنێت واتا (سەدا ٤٣) زیاتر. سەبارەت بە رووباری دیجلەش، دۆخەكە ھاوشێوەیە. سەدا ٥١،٩ی سەرچاوەی ئەم رووبارە لە توركیا و سەدا ٤٨،٩ی لە عێراقەوەیە. سەرچاوەی دیجلە لە سووریا سفرە. لە بەرامبەر ئەمەدا توركیا دەیەوێت ساڵانە ٦،٨٧ ملیار مەتر سێجا (سەدا ١٣)، عێراق ٤٥ ملیار مەتر سێجا (سەدا ٨٣) و سووریا ٢،٦٠ ملیار مەتر سێجا (سەدا چوار)ی ئاوەكە بەكاربھێنن. كۆی گشتیی ئەم داواكارییانە دەكاتە ٥٤،٤٧ ملیار مەتر سێجا و ئەمە ٥،٨٠ ملیار مەتر سێجا لە توانای بەرھەمھێنانی ئاوی دیجلە زیاترە كە ٤٨،٦٧ ملیار مەتر سێجایە.

ئەوە دەزانرێت، كە پێشنیازەكەی توركیا بۆ چارەسەری كێشەكە كە بە "پلانی سێ قۆناغی" ناسرابوو، لەلایەن سووریا و عێراق رەتكرایەوە. لە نێو پێشنیازەكانی توركیا، لیژنەیەكی ھاوبەش لە نێوان ھەر سێ وڵات پێك دەھێندرێت، كە لە قۆناغی یەكەمدا كاری ھەڵسەنگاندن بۆ ئەو بڕە ئاوە دەكەن كە لە ھەر سێ وڵاتەوە دەچێتە ناو رووبارەكانی فورات و دیجلە، لە قۆناغی دووەمدا، لەو ئەو زەوییە كشتوكاڵییانە دەكۆڵنەوە كە لە رووبارەكانەوە ئاویان تێدەچێت و لە قۆناغی كۆتاییشدا ھەڵسەنگاندن بۆ سەرچاوەكانی خاك و ئاو دەكەن. ئەم پلانە سێ قۆناغییەی توركیا كە لەسەر بنەمای وەرگرتنی بڕیاری ھاوبەش بۆ بەكارھێنانی ئاوەكە بەشێوەیەكی ژیرانە، دادپەروەرانە و گونجاو پێك دێت، سوریا و عێراق، بە بیانووی "دەستێوەردان لە مافی سەروەری و كاروباری ناوخۆیان" رووبەڕووی دەبنەوە.

كێشە سەرەكییەكە گۆڕانكارییەكانی كەشوھەوایە

بێگومان گەورەترین كاریگەریی نەرێنی لەسەر گۆڕانكارییەكانی كەشوھەوای جیھانی، ئاو و سەرچاوەكانی ئاوە. راستییەك ھەیە ئەوەیە كە تووشی كێشە بوینەتەوە لە خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی كەشوھەوا. ھەرچەندە، سرووشت دوای ماوەیەك خۆی لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی كەشوھەوادا دەگونجێنێت بەڵام ئەوەی دەبینرێت كە راھاتنی مرۆڤ لەگەڵ ئەم گۆڕانكارییانەدا ئاسان نابێت.

لەگەڵ خێرا پەرەسەندنی كاریگەرییەكانی گۆڕانكاریەكانی جیھانی كەشوھەوا، زۆر گرنگە ئێران كە تووشی كێشەیەكی جددیی ئاو بووەتەوە، لە بری ئەوەی بۆ بێدەنگ كردنی خەڵك و تاوانبار كردنی لایەنی دیكە، رووبەڕووی كێشەی ئاو ببێتەوە. بێگومان، لە جیاتی ئاڵۆزیی دیپلۆماتیی، ھەماھەنگی چارەسەری سەركەوتوو و ھەمیشەیی بەرھەم دەھێنێت.

باشترین چارەسەر، بۆ ئەوەی كەمی ئاو كە لە ئەنجامی گۆڕانكارییەكانی كەشوھەوادا درووست بووە رێگە بۆ شەڕ خۆش نەكات، كۆبوونەوەی وڵاتانی پەیوەندیدارە بۆ دارشتنی پلانێكی گونجاو كە بەشی ھەموو لایەك لە سەرچاوە كەمەكان لەسەر بنەمای مرۆڤایەتی دەكات. بەھۆی ئەوەی ئاو مافێكە لە مافەكانی مرۆڤ دەبێت چوارچێوەیەكی ئەخلاقی بۆ سیاسەتەكانی ئاو لەسەر بنەمای پرەنسیپی دادپەروەری و یەكسانی دابنرێت. جگە لەوە، دەبێت ئەو رێككەوتنە نێودەوڵەتییانەی كە دەكرێت چارەسەری دادپەروەرانە بۆ كێشەی ئاو لەخۆبگرێت و جێبەجێبكرێت.

پ.ی.د. مەتین دویار
فاكەڵتیی زانستە ئابووری و كارگێڕییەكان
زانكۆی نەڤشەھیر حاجی بەكتاش وەلی