راچڵەكین –

هەرچەند پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا و جەنگ وەك دوو لە هۆكارە هەرە گرنگەكانی دروستبوونی كێشە بۆ دابینكردنی خۆراك لە سەرتاسەری جیهان نیشان بدرێن، بەڵام لە خستنەڕووی خۆراك لەمێژە زەنگی مەترسی لێدراوە.

لە سەرەتای ئەمساڵ كە هێشتا جەنگی نێوان رووسیا و ئۆكراینا هەڵنەگیرسابوو، دەركەوت چین لەساڵی 2021دا نیوەی دانەوێڵەی جیهانی لە عەمبارەكاندا هەڵگرتووە. چاوەڕوان دەكرێت لەمساڵدا، ئەم رەوشە بەردەوام بێت و چین زیاتر لە نیوەی ماددە خۆراكییە گرنگەكانی وەك گەنمەشامی، برنج و گەنم لە وڵاتەكەیدا بهێڵێتەوە.

لە كاتێكدا ڤایرۆسی كۆڕۆنا لە كۆتایی نزیكبووەتەوە، جەنگی نێوان رووسیا و ئۆكراینا بووەتە هۆی هەڵكشان و داكشان لە تۆڕی بازرگانی جیهانی و بازاڕە ئابوورییەكاندا، ئەمەش كێشەگەلێكی نوێی لەگەڵ خۆیدا دەرخستووە. بوونی رووسیا بە كاراكتەرێكی گرنگی بەرهەمە پیشەسازییەكان و وزە و ئەو سزایانەی بەسەریدا سەپێندراون، كاریگەری نەرێنی خستووەتە سەر خستنەبازاڕ و دروستكردنی گوشارێكی دیكەی پەیوەندیدار بە هەڵاوسانی ئابووری، چووەتە ریزی سەرەوەی پێشهاتەكانەوە. لەلایەكی دیكەشەوە هەرچەند لە سەرەتای جەنگەكە دانەوێڵە نەببووە بابەتی سەرەكی، بەڵام لەگەڵ درێژەكێشانی جەنگ بە تایبەت كێشەی خستنەبازاڕی دانەوێڵە، ئەگەری قەیرانی خۆراكی لەسەر ئاستی جیهان بەشێوەیەكی جدی لێ كەوتووەتەوە.

هۆكارەكانی هاتنەئارای قەیرانی خۆراك

بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كشتوكاڵی ئەمریكا، لە 2021 – 2022، رێژەی 33%ی پێداویستی گەنمی جیهان لەلایەن رووسیا و ئۆكرایناوە پڕكراوەتەوە، بە هەمان شێوە هەردوو وڵات بە رێژەی جیاواز 12% و 15%ی پێداویستییەكانی وەك جۆ، گەنمەشامی و گوڵەبەڕۆژە لەسەر ئاستی جیهان پڕدەكەنەوە. رووسیا هەروەها لەڕیزی سێ یەكەم بەرهەمهێنەرەكان پەیینی كیمیاییش دێت. پێدەچێت تا ئێستا جەنگ كاریگەری نەكردبێتە سەر ئاستی هەناردەكردنی خۆراكە بنەڕەتییەكان لە رووسیاوە بۆ وڵاتان. لەلایەكی دیكەوە ئۆكراینا بەهۆی ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ دەریای رەش پچڕاوە، ناتوانێت نزیكەی 90%ی گەنم بەرهەم بهێنێت. كاتێك رەچاوی ئەوە بكرێت ژمارەیەك لە وڵاتانی ئەفریقا تەواوی گەنمەكەیان لە ئۆكرایناوە هاوردە دەكرد، ئەوە روون دەبێتەوە كێشەكە چەند گەورەیە. بەهۆی ئەو كێشانەی كە هاتوونەتە ئارا لە سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆڕۆناوە تا ئێستا، نرخی گەنم بە دۆلار، لەگەڵ ئەو سێ مانگەی دواییدا بە تێكڕایی بووەتە دوو هێندە و نیو.

هەرچەند پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا و جەنگ وەك دوو لە هۆكارە هەرە گرنگەكانی دروستبوونی كێشە بۆ دابینكردنی خۆراك لە سەرتاسەری جیهان نیشان بدرێن، بەڵام لە خستنەڕووی خۆراك لەمێژە زەنگی مەترسی لێدراوە. بەپێی راپۆرتی قەیرانی خۆراكی جیهانیی كە بەم دواییە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بڵاوكراوەتەوە، 193 ملیۆن كەس لە دابینكردنی خۆراكە بنەڕەتییەكان دووچاری ئاستەنگ دەبنەوەو پێویستییان بە هاوكاری بەپەلەیە بەهۆی قەیرانی خۆراكەوە. نابێت ئەوەش لەبیر بكرێت لەگەڵ گەرمبوونی زەوی و وشكەساڵیدا بەرهەمهێنانی خۆراك بە تایبەت لە ئەفریقا بە رادەیەكی بەرچاو كەوتووەتە مەترسی.

دیدگای چین و هیندستان بۆ قەیرانی خۆراك

لە كاتێكدا بە هۆكاری جۆراوجۆر كێشەی خستنەبازاڕی خۆراكە بنەڕەتییەكان لەسەر ئاستی جیهان سەری هەڵداوە، بەتایبەت كاردانەوەی خۆپارێزی ژمارەیەك لە وڵاتە گەورەكان دۆخەكەی هێندەی دیكە ئاڵۆز كردووە. بۆ نموونە لە سەرەتای ئەمساڵ كە هێشتا جەنگی نێوان رووسیا و ئۆكراینا هەڵنەگیرسابوو دەركەوت چین لە 2021 نیوەی دانەوێڵەی جیهانی لە عەمبارەكاندا هەڵگرتووە. چاوەڕوان دەكرێت لەمساڵدا ئەم رەوشە بەردەوام بێت و چین زیاتر لە نیوەی ماددە خۆراكییە گرنگەكانی وەك گەنمەشامی، برنج و گەنم لە وڵاتەكەیدا بهێڵێتەوە.

بە هەمان شێوە، هیندستان لەم دواییانەدا بە ئاماژەدان بە بەرزبوونەوەی نرخەكان و نالەباری كەشوهەوا و كەمی پێداویستییەكان رایگەیاند كە هەناردەكردنی گەنمی قەدەغە كردووە. لە سەرەتای جەنگی رووسیا و ئۆكراینا، 23 وڵات قەدەغەی هەناردەكرنی خۆراكیان راگەیاندووە كە دەكاتە 10%ی كۆی بازرگانی خۆراك لە رووی كالۆرییەوە، هەروەها زیاتر لە یەك لەسەر پێنجی هەناردەی پەیین لەم ماوەیەدا سنووردار كراوە.

كاردانەوەكانی چین و هیندستان كە لەڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە لەریزبەندی یەكەم و دووەمی وڵاتانەوە دێن، لە راستیدا ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە دەبێت پرسی ئاسایشی خۆراك لە روانگەیەكی فراوانترەوە سەیر بكرێت. بە تایبەت چین، ماوەیەكی زۆرە ئەم كارە وەك سیاسەتێكی فەرمی جێبەجێ دەكات. سەرۆكی چین، شی جین پینگ لە هەموو دەرفەتێكدا دووپاتی كردووەتەوە كە "گەلی چین پێویستە قاپی برنجەكەی بە دەستی خۆی و بە توندی بگرێت". دیسانەوە چین لە پێناو بەرقەراركردنی ئاسایشی خۆراك، یەكێكە لەو وڵاتانەی كە زەوی كشتوكاڵی لە وڵاتە جیاجیاكانی وەك وڵاتانی ئەفریقا، بەكرێ گرتووە و كڕیوە.

یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی ئەم سیاسەتە، زیادبوونی خواستی بەكاربردنی ئەو دانیشتووانەیە كە خۆشگوزەرانییان لە زیادبووندایە. چین كە لە ساڵانی رابردوودا بە ناوەندی بەرهەمهێنانی (لاساییكردنەوە) ناسراوە، لەم دواییانەدا داهاتی نێوخۆیی بەشێوەیەكی بەرچاو زیادكردووە، لەگەڵ ئەو شۆڕشە تەكنەلۆجیاییەی كە بەدیهێناوە. بە تایبەتی لەگەڵ ئەو پرۆسەیەی كە لە ناوەڕاستی ساڵانی دوو هەزار دەستی پێكرد، داهاتی چین بۆ هەركەسێك لە دوو هەزار دۆلارەوە بۆ 10 هەزار دۆلار زیادیكرد. لەگەڵ زیادبوونی رێژەی گەشەسەندنی وڵات و بەو هۆیەوە خۆشگوزەرانی وڵاتەكە، داواكاری و قەبارەی بەكارهێنان دەستی بە گۆڕانكاری كرد. خواستی بەكاربردن لە وڵاتەكە، راستەوانەیە لەگەڵ ژمارەی دانیشتوان، چونكە چین نزیكەی یەك لەسەر پێنجی دانیشتوانی جیهان لەخۆدەگرێت.

یەكێكی دیكە لە بزوێنەرەكانی پشت ئەم رێبازە، ئەزموونی چۆنیەتی گۆڕینی سنوورەكانی نێوان وڵاتانە، بە تایبەت لەم بارودۆخە قەیراناویەی ئێستادا كە جیهان تێیكەوتووە. ئەو پرۆسەیەی كە بە جەنگە بازرگانییەكانەوە دەستی پێ كرد و دواتر پەتای كۆرۆنای لەدوای خۆی هێنا، ئەوە وەبیر جیهان دەخەنەوە كە چەندە گرنگە وڵاتان لە كاڵای بەكاربەری سەرەتاییدا خۆبژێو بن. بەداخەوە لەم ماوەیەدا هەڵاوسانی نرخی خۆراك و كێشەكانی دابینكردنی خۆراك كاریگەری لەسەر ئەو وڵاتانە هەیە كە ئاستی داهاتیان كەمە، بە تایبەت وڵاتانی ئەفریقا. 

لە كۆتاییدا دوور نییە پرسی خۆراك و ئاو زیاد بكرێت بۆ ئەو گرژییە جیۆپۆلەتیكیانەی كە لە ساڵانی رابردوودا سەبارەت بە وزە روویانداوە.