نووسینی: سۆران حەمەڕەش
وەك مێژوونووسێك، هەندێك بابەت لەسەر گەڕاندنەوەی نەتەوە و خەڵكی تر بەزۆر بۆ كورد، دەبنە مایەی بێزاری بۆم و پێم وایە زۆرینەی ئەو بابەتانە هیچ خزمەتێك بە مێژووی كورد و كوردستان ناگەیەنن. بەڵام لە حاڵەتی كرواتدا، ئەوە كورد نیە دەڵێت ئەوان بنەچەیەكی كوردی یان بە ناو ئێرانیان هەیە، بەڵكو كرواتەكانن كە سەرقاڵی ئەو بابەتەن. تەنانەت چەند ساڵێك لەمەوبەر كۆمەڵێك لە ئەندامانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ڕوویان كردبووە كرواتیا، لەوێ هەندێك لە كرواتیە دەسەڵاتدارەكانی ئەو وڵاتە پێیان گوتبوون كە ئەوان بنەچەیان كوردیە و لە كوردستانەوە ڕوویان كردۆتە ئەو ناوچەیە. ئەو بابەتە ئەو كاتە بۆ ماوەیەك لە میدیای كوردیدا باسكرا و زیاتر وەك قسە و قسەڵۆك مامەڵەی لەگەڵدا كرا. لەو ساتەوە چەند جارێك ئەو پرسیارەم ئاڕاستە كراوە كە ئایا ئەو بۆچوونەی كرواتیەكان تا چ ڕادەیەك ڕاستیەكی مێژووییی لە پشتەوە هەیە؟
بۆ ئەوەی كە وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە دەبێت بزانین كرواتەكان كێن و چۆن ئەو بۆچوونەیان لەلا گەڵاڵە بووە.
كرواتیەكان خەڵكانێكن بە زمانی كرواتی قسە دەكەن. ئەو زمانە سەر بە لقی سلاڤیە كە لە خێزانی هیندۆئەوروپیە. ئەم لقە زمانی ڕوسی، بولگاری، پۆڵەندی، سربی، سلۆڤاكی و چەند زمانێكی تر دەگرێتەوە. وڵاتی كرواتەكان بە درێژایی مێژووی ئاینی كریستیانی، كەوتۆتە نێوان كێشمەكێشی مەزهەبی كاسۆلیكی و ئەرزۆزۆكسەوە، بەڵام لە ناو ئەو كێشمەكێشەدا ئەوان پەیڕەوی مەزهەبی كاسۆلیكی كریستیانی دەكەن سەرەڕای ئەوەی كە زۆرێك لە نەتەوەكانی دەوروبەریان ئەرسۆزۆكسن بەتایبەت نەیارەكانیان كە سربەكانن.
لە سەدەی نۆیەمی زایینیەوە دەسەڵاتی كرواتەكان لە وڵاتی كرواتیا دەركەوتووە و هەندێك جار كاریگەری هەنگاریای دێرین و نەمسا و دواتر لە سەدەی پانزەیەمی زایینەوە كەوتوونەتە بەر هێرشی عوسمانیەكانەوە. بە تایبەت لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە كرواتیا بووەتە بەشێك لە یۆگۆسلاڤیا كە نەتەوەی سرب تێیدا دەسەڵاتدار بووە كەززمانەكەیان سەر بە لقی سلاڤەكانە. پێشتر لە سەدەی حەوتەمی زاینیەوە سلاڤەكان ڕوویان كردۆتە ناوچەی بەڵكان و كرواتیاش وەك بەشێك لە بەڵكان، كەوتۆتە بەر كۆچی مەزنی سلاڤەكان كە ئەمڕۆ خەڵكانی وەك سرب، بولگاری، سلۆڤینی، ماسیدۆنی... پێكهێناوە. وەك هەموو نەتەوەیەكی تر، كرواتەكان دەخوازن لە ڕێگای مێژووەوە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان دەستنیشان بكەن. لەو دەستنیشان كردنەدا زۆر جار لە ژێر كاریگەری هەوڵی خۆجوداكردنەوە لە نەتەوەكانی دەروبەر، بە تایبەت سربیەكان كە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە باڵادەست بوون لە ناوچەكەدا، بۆچوونەكانیان دادەڕێژن. هەندێك لە لێكۆڵەرە كرواتەكان پێیان وایە كە ئەوان هەرچەندە زمانەكەیان ئەمڕۆ سلاڤیە، بەڵام لە بنەڕەتدا سلاڤی نەبووە و ووردە ووردە زمانەكەی خۆیان لەیاد كردووە و ئەمڕۆ بە سلاڤی قسە دەكەن، بەڵام خۆیان لە ناوچەكانی بەناو ئێران و كوردستانەوە هاتوونەتەوە ناوچەكە و زمانەكەیان لە بنەچەدا نزیك بووە لە زمانی ناوچەكانی كوردستان و ئێران.
ئەم بابەتە لە ناو كرواتەكاندا بابەتێكی دێرینە و پێشینەی هەیە. تیۆریەكە سەرەتا لە ساڵی ١٧٩٧ ز دا لە دكتۆرانامەی لێكۆلەرێكی كرواتیدا دەركەوتووە بە ناوی جۆزیپ میكۆسزی بلومێنساڵ. ئەو تێزە لە ژێر ناونیشانی " كرواتیەكان كە سەر بە گروپی سلاڤین ئەوان دەگەڕێنەوە بۆ سەرمەتیەكان كە لە بنەچەدا میدی بوون". ئەو لێكۆڵەرە دەیەوێت بڵێت كە كرواتەكان هەرچەندە سەر بە گروپی سلاڤین بەڵام لە بنەچەدا لە سەرمەتیەكانەوە هاتوون كە ئەوانیش بنەچەیان میدی بووە. ئەوەی كە مایەی سەرنجە لە ساڵی ١٩١٨ وە و دوای دروستبوونی دەوڵەتی یۆگۆسلاڤیا، ئەو دكتۆرانامەیە لەناوبراوە. ئەمڕۆ زۆر لە كرواتیەكان پێیان وایە كە ناسیۆناڵیستە سلاڤیەكان كە لە یۆگۆسلاڤیادا باڵادەست بوون، ئەوەیان كردووە بۆ بزركردنی ئەو ڕابردووە مێژووییەی كرواتیەكان. لە حەفتا ساڵی دەوڵەتی یۆگۆسلاڤیادا بە هیچ شێوەیك ڕێ بە نووسین سەبارەت تیۆری بنەچە كورد/ئێرانی/ئیندۆئێرانی كرواتەكان نەدراوە و خەڵك لەسەر نووسین لەسەر ئەو بابەتە زیندان كراون. كە ئەوە لە ناوبردنی دكتۆراكە دەخاتە جێی گومانەوە و پێدەچێت هەر كاری دەوڵەتی یۆگۆسلاڤیا بووبێت.
بەو جۆرە لەو ساتەوە ئەم تیۆریە لە ناو كرواتەكاندا باسكراوە و زۆر بە جدی وەردەگیراوە، بەڵام لە دوای ساڵی ١٩٩١ و سەربەخۆیی ئەو وڵاتەوە، ئەو تیۆریە دەرفەتی بۆ كراوەتەوە و دیسانەوە بوژانەوەی بەخۆیەوە بینیوە و زیاتر كەوتۆتە ناو ناوەندە زانستیەكانەوە. لە ئەنجامدا هەندێك لە لێكۆڵەرە كرواتیەكان لێكۆڵینەوەی جدی نوێیان لەسەر ئەو بابەتە كردووە. لێكۆڵەرە كرواتیەكان چەندین نموونەی زمانەوانی دەهێننەوە كە زمانی ڕەسەنی كرواتی سلاڤی نەبووە و زیاتر لە زمانە بە ناو ئێرانیەكانەوە نزیك بووە. هێندە ئەو بابەتە لەو وڵاتەدا گەرم بووە، بە جۆرێك ئەو لێكۆڵینەوانە كاریگەریان لەسەر خەڵكی ئاسایی كرواتی داناوە و خەڵكی ئاسایی زۆر جار دەڵێن كە ئێمە لە كوردستانەوە هاتووین وكوردستان بە شێوەی جیاواز باس دەكەن. تەنانەت یەكێك لە گۆرانی بێژە هەرە بەناوبانگە كرواتیەكان بە ناوی داركۆ ڕۆندێك، گۆرانیەكی بۆ كوردستان و كوردە ئاوارەكان گوتووە كە وڵات بەجێدەهێڵن. ئەمەی خوارەوە تەرجومەی شیعری گۆرانیەكە و لینكی ڤیدیۆیی گۆرانیەكەیە:
لە كاتێكدا كە ئەستێرەكان دەدرەوشانەوە
ئێمە لەسەر سەهۆڵێكی تەنك دەڕۆیشتین
هەریەكەمان هیوا لە چاوەكانماندا بوو
بەڵام تاریكیمان هەر وەك خۆی بوو
یارەكەم دوورە لێم لە ناو چیاكاندا
ئەو ڕێگایەی كە دەچێتە بەردەرگەكەی بە مین چێنراوە
دوای هەر بازگەیەكی سنوور لۆریەكانمان دەگۆڕی
پیاوە خراپەكان كە ڕێنمامان بوون
سەرقاڵی ژماردنی پارەكانیان بوون
ئێمە سەیرمان دەكردن كە ئەوان نانیان دەخوارد
ئێمەش پاشماوەكانمان بۆ جێدەهێڵرا
ئەو شتانەی كە لەوێدان پێم قبوڵ ناكرێن
ئەو ڕۆژە دێت كە دەگەڕێمەوە كوردستان
ملوانكەی مرواری بۆ گەردنە سپیەكەت دێنمەوە
دوو دەنكە مرواری ناوەڕاستی ملوانكەكە
ئەو دوانەیان من و تۆین.
https://www.youtube.com/watch?v=i57myBYitjM
تەنانەت گروپێكی مۆسیقایی كرواتی گۆرانیەكی كوردی "خۆشە هەورامان" یان بە تەواوی وەك خۆی بە زمانی كوردی گوتۆتەوە. هەر وەك لەم لینكەدا دەبینرێت
https://www.youtube.com/watch?v=rPcGWx_jitc
پرسیارەكە ئەوەیەكە ئایا بەڵگەی زانستی تر هەیە كە پشتگیری لەو تیۆریە بكات؟
لە ڕاستیدا ئەگەر سەیری ناوەكانی كورد و كروات بكرێت، هیچ گومانێل لەوەدا نیە كە پیتەكانی پێكهاتەی ناوەكانی kurd/kurt و Kruat هەر هەمان ناون. جگە لەوە لە هەندێك لە لێكۆڵینەوەكاندا كە لەسەر دی ئێن ئەی كرواتی كراون، دەركەوتووە كە كرواتەكان ٧٥% هاوبەشییان لەگەڵ كورد و ئەرمەن هەیە وەك لە نەتەوە سلاڤیەكانی تر. واتە لە ڕووی جینەوە كرواتەكان زۆر نزیكیان لەگەڵ كورد هەیە. بەڵام هەندێك سەرچاوەی تر ئەو بۆچوونە بەدرۆ دەخاتەوە و ئەو ئەنجامە دەخاتە ژێر گومانەوە.
جگە لەوە سەرچاوە مێژوویەكان ئاماژە بەوە دەكەن پێش هاتنی سلاڤیەكان كە لە سەدەی حەوتەمی زاینەوە ڕوویان كردۆتە بەڵكان و وڵاتی كرواتیا، سراس/سرەیسیەكان لە نزیك وڵاتی كرواتەكان ژیاون. سراسیەكان ژمارەیەكی كەم لە وشەی زمانەكەیان دۆزراوەتەوە، سەرەڕای ئەوە زۆربەی وشەكانیان كوردی ئەمڕۆ یان كوردی دێرین/میدین. سراسیەكان لە وڵاتی بەڵكان هەتاوەكو وڵاتی بە ناو توركیای ئەمڕۆ ژیاون و دراوسێی یۆنانیەكان بوون. هەندێك جار ناوی لێكدراوی زۆر ئاڵۆزی سراسەكان زمانی كوردی نوێ یان میدیە. یەكێك لە هۆزەكانیان دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر بە "سەرەپەڕەیی" تۆماركراوە و هەر ئەو كات لە سەرچاوەكاندا ناوەكە لێكدانەوەی بۆ كراوە هەر بە هەمان مانای "سەرپەڕێن" ی كوردی ئەمڕۆ. بە ڕەچاوكردنی ئەوەی كە زۆر جار سراسیەكان وەك یۆنانەكان پیتی "س" دەخەنە سەر ووشەكان، زۆر گۆڕانكاری ئەوتۆ لە نێوان وشەی كوردی نوێ و هەندێك وشەی سراسیدا ڕووی نەداوە. هەر وەك لە وشەكانی خواروەدا بە شێوەی كوردی/سراسی دەبینرێت:
بۆر/برەس
بەند/بەند
بزن، بزە/بزەس
داڵەدان، داڵە/دێڵێ
زانتو/دێنتو (وشەی "زانتو" لە زمانی میدیدا مانای "هۆز" ی داوە، كە لە وشەی "زان/زایین" وە دروستكراوە، دەبینرێت لە زمانی سراسیدا بە نزیكی وەك یەك بووە)
ئەسپ/ئەسڤە ( لە سەردەمی هوریەكاندا لە كوردستاندا پێی گوتراوە "ئەسو" و دوای میدەكان كردوویانەتە "ئەسپە")
م/مە (ڕاناوی خاوەندارێتی)
پس، پز/پێز (بە مانای "كوڕ")
سوێر/سورەس
تیشك/تیشە
زان/زێنس (بە مانای "زایین")
ئەوانەی سەرەوە چەند نموونەیەكی هاوبەشیی زمانەوانی نێوان خەڵكی دێرینی نزیك كرواتیا و كوردی/میدیە، پێش ئەوەی كە زمانەكایان ببێتە سلاڤی. لە ڕاستیدا پەیوەندیەكە هەر زمان نیە، سەرچاوەكانی دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر، مۆسیقای سراسیەكان بە بە مۆسیقای ڕۆژهەڵات (شرق) ی جودا لە ئەوروپی دادەنێت. كە ئەمە ئەو ڕاستیە دەسەلمێنێت سراسیەكان خەڵكانێكی ڕۆژهەڵاتی بوون كە زمانەكەیان لە كوردی ئەمڕۆ و میدیەوە نزیك بووە ، پێش ئەوەی كە سلاڤیەكان ڕوو بكەنە ئەو وڵاتە.
ئەنجام ئەوەی كە ڕوونە كرواتیەكان وەك هەوڵێك بۆ خۆجوداكردنەوە لە نەتەوەكانی دوروبەریان، حەز دەكەن لە ڕووی مێژووییەوە تایبەتمەندی خۆیان هەبێت و كاریگەری ناسیۆناڵیستی لەسەر ئەو تیۆریە هەیە، بەڵام وەك لە سەرەوە ڕوونكرایەوە ئەم بۆچوونە بێ بنەما نیە. ناوی كرواتەكان لەگەڵ كورد دا هاوشێوەیە و هەروەها زمانی خەڵكی ڕەسەنی نزیك كرواتیای دێرین لە زمانی كوردی/میدی نزیك بووە و ئەوان لە سەرچاوەكاندا بە ڕۆژهەڵاتی دانراون وەك لە ئەوروپی. هەروەها هەندێك سەرچاوە ئاماژە بە بوونی پەیوەندی دی ئێن ئەی (خوێن) لەگەڵ كورد دا دەكەن هەرچەندیشە بۆچوونی جیاواز لەسەر ئەو بابەتە هەیە و ئەو زانیاریە مشتومڕی لەسەرە. واتە بۆچوونی كرواتەكان بنەمای زانستیشی هەیە و دەگونجێت لە ڕابردوودا كرواتەكان لە كوردستانەوە كۆچیان كردبێتە ئەو وڵاتە و مانەوەی ناوی ئەو خەڵكە وەك خۆی و بوونی هاوبەشیی زمانەوانی و فەرهەنگی لەگەڵ خەڵكی كرواتیای دێریندا، بەڵگەیەكی ڕوونن كە دەشێت دەرئەنجامەكانی لێكۆڵینەوەی دكتۆراكەی ساڵی ١٧٩٧ ی جۆزیپ میكۆسزی بلومێنساڵ، دروست بێت و خەڵكی دێرینی كرواتیا كورد/میدی كۆچكردوو بن بۆ ئەو وڵاتە. كێ دەڵێت گەر ئەو دكتۆرانامە سەد ساڵ لەمەوبەر لەلایەن سلاڤیەكانەوە نەفەوتێنرایە، ئێستاكە بەڵگەی زۆر ڕوونتر چنگ نەكەوتایە.
تێبینی:
- شیعری گۆرانی ناو بابەتەكە لە لایەن كەسێكی سربیەوە بە تایبەت لە سەر داواكاری من ئەركی كێشاوە و لە زمانی كرواتیەوە تەرجومەی كردۆتە سەر زمانی ئینگلیزی و جارێكی تر خۆم كردوومەتەوە بە كوردی، بۆیە تەرجومەی شیعرەكە تەرجومەی دەستی دووە لە زمانی كرواتیەوە.
- چەند تیۆریەكی تر لە ناو كرواتیەكاندا هەن سەبارەت بە بنەچەیان بەڵام بەمەبەستی كورتكردنەوەی بابەتەكە لێرەدا زیاتر بایەخ بە بەشی پەیوەندی بە كوردەوە درا.
- وێنەكەی لای ڕاست پیاوێكی كرواتیە كە لە ساڵی ١٨٧٠ دا كێشراوە. وێنەكەی لای چەپ وێنەی دوو پیاوی كوردن كە لە ساڵی ١٨٨٠ دا كێشراوە.
سەرچاوەكان:
- حەمەڕەش، سۆران (٢٠١٣) كورد كێیە؟، لەندەن.
- "Are Croatians European or Iranian?" Croatian Genealogy Newsletter 9 (12 Jan. 2004): 2. Print.
- “Identity of Croatians in Ancient Iran” Iranian Chamber of Society (11 Jan. 2017)
- Tomicic, Z and Lovrik, A (1998) Identity of Croatians in Ancient Iran, Zagreb and Zlatko Tominic Publisher, Zagrib-Tehran.
- Vukcevich, I (2004) Croatia: Ludwig von Gaj and the Croats are Herrenvolk Goths Syndrome, Xilibris Corporation, USA.