ئەنفال.. زامێكی قوڵ و ئازارێكی بێ كۆتا

ڕاپۆرت

14/04/2023     ژمارەی بینراو 242

راچڵەكین-

شاڵاوی ئەنفال یەكێك بوو لەو سیاسەتە نامرۆڤانەی كەڕژێمی بەعس بەمەبەستی قڕكردنی گەلی كورد لەباشوری كوردستان ئەنجامیدا .  رێكخراوی (می دڵ ئێست وۆچ) دەربارەی ئەنفال دەڵێت "ئەنفال ئەو ناوە بوو كە بەزنجیرەیەك هێرش و پەلاماری چڕوو پڕی سەربازی درا،كەسەرجەم هەشت پەلامار بوولەشەش ناوچەی جوگرافی جیاواز بەڕێوەچوو،لەنێوان كۆتایی مانگی شوبات و سەرەتای مانگی ئەیلولی ساڵی 1988 دا.

فەرماندەیی گشتی پرۆسەكە لەدەستی نوسینگەی باكوری رێكخراوی حیزبی بەعسدا بوو، بنكەكەشی لەشاری كەركوك بوو، ئەم نوسینگەیە لەمانگی مارتی 1987لەلایەن عەلی حەسەن مەجیدەوە سەرۆكایەتی دەكرا.

دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق لە حوزەیرانی ساڵی 2007 ئەنفالی وەك كۆمەڵكوژی ناساند و لەم بارەیەوە بڕیاری دا كە حكومەتی عیراق پێویستە قەرەبووی ماددی و مەعنەوی زیانلێكەوتووانی شاڵاوەكانی بكاتەوە. تا ئێستا حكومەتی عێراق هیچ هەنگاوێكی بۆ قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری قوربانییانی ئەنفال نەناوە.

هەر لەسەر بنەمای ئەو بڕیارە، ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ساڵێك دواتر بە دیاریكراوی لە رۆژی 14ی نیسانی 2008دا، ئەنفالی وەك پرۆسەیەكی پلانداڕێژراو بۆ قڕكردنی گەلی كورد بە "جینۆساید" ناسی و ئەنجوومەنی نوێنەرانی عیراق ساڵی 2017 بڕیاری دا بەوەی كە رۆژی 14ی نیسان هەموو ساڵێك بكرێتە رۆژێكی نیشتمانی لە عێراق و پرۆسە بەدناوەكە یاد بكرێتەوە، هەروەها لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش هەنگاو بنرێت بۆ بەجینۆساید ناساندنی تاوانی ئەنفال.

لەسەر بنەمای ئەو بڕیارەی دادگای باڵای تاوانەكان و داننانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و كاركردن بۆ بەجینۆساید ناساندنی ئەنفالی كورد لە عێراق، تا ئێستا نەرویج، سوید، بەریتانیا و كۆریای باشوور دانیان ناوە بە پرۆسەی ئەنفال وەك كۆمەڵكوژی.

بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەرێمی كوردستان، ئەنفال ١٨٢ هەزار قوربانی لێكەوتووەتەوە و چوار هەزار و ٥٠٠ گوندیش تێكدراون كۆی ئەو زیانە ماددیەی كە لە ئەنجامی ئەو كۆمەڵكوژییەدا بەر ناوچە جیاجیاكانی هەرێمی كوردستان كەوتووە، بە هەشت ملیار خەملێندراوە. 


قۆناغەكانی شاڵاوی ئەنفال

ئەنفالی یەك : ئەنفالی دۆڵی جافایەتی ، (لە ۲۳شوبات تاكو ۱۹ئاداری ۱۹۸۸ی خایاند) ئەم شاڵاوە بە ەێرشكردن بۆ سەر گوندەكانی سەرگەڵووبەرگەڵویی دۆڵی جافایەتی لە ۲۳شوباتی ۱۹۸۸ دەستیپێكرد، لە چەند قۆڵێكەوە بە درێژایی (۸۰)كم لە بنگردەوە بۆ لای ڕۆژهەڵاتی دەریاچەی دوكان و شارۆچكەی دوكان، لە وێشەوە بۆ شاری سلێمانی و شارۆچكەی ماوەت و چوارتای گرتەوە. ئامانجی ئەم هێرشە لەناوبردن و وێرانكردنی (۲٥-۳۰) گوندی دۆڵی جافایەتی و داگیركردنی بارەگاكانی سەركردایەتی هێزی پێشمەرگە بوو لەم ناوچەیە . ئەم هێرشە باربڵاوە سنوری شارۆچكەكانی (سورداش، دوكان، سەرچنار، قەڵاچوالان،چوارتا)ی گرتەوە، بەسەر پەرشتی وەزیری بەرگری (سوڵتان هاشم) بوو .هێزە بەشداربووەكانی ئەم شاڵاوە پێكهاتبوون لە (۲۰) لیوا شەست فەوج . لەم هێرشەدا نوێترین چەكی قوڕس بەكارهێنران كە بونە هۆی وێرنكارییەكی زۆۆر لەم ناوچانە ، لە ئەنجامدا بووە هۆی وێرانكردی گوندەكانی(قەمچۆغە، شاخەڕەش،دۆڵەڕووت،قزلەر،قەرەسەرد،ئاسۆس،قەرەچەتان،شەدەڵە،پیرەمەگرون، زێوێ،گەڕەدێ،دابان،مەرگەوشارستێن) هەروەها چەندین گوندی تر . بەشێوەیەك هیچ گوندێك لەم ناوچەیە ڕزگاری نەبوو ، وە ئەوانەی مابوونەوە توشی تاڵانكردن هاتن . سەرجەمی خەڵكی ئەو ناچەیە بەرەو ئێران هەڵاتن ، هەندێكیشیان بەرەو سلێمانی چوون .

ئەنفالی دوو : لە (۲۲ی ئادار تاكو ۱ی نیسانی ۱۹۸۸ كۆتایی هات ) ئەم هێرشە ناوچەی قەرەداغی گرتەوە لە (تەكیە،سێوسێنان،سەگرمە،دەربندباسەڕە،قۆپی قەڕاغ و چەند شوێنی تر ) گشت گوند و ئاوەدانییەكانی ئەم ناوچە جوگرافیایەی گرتەوە . سەرەتای هێرشەكە بە كیمیابارانكردنی چەند شوێنێكی ستراتیژی لە ناوچەكە بوو بەشێوەیەكی زۆۆر سەخت كیمیاباران كرا. وە ئەم كارەش بووە ۆی دوبارە ئاوارەبونی خەڵۆی ناوچەكە كە بەشێكیان بەرەو سلێمانی ڕایان كرد ،زیانیان كەم بوو بەڵام ئەو كۆمەڵەیەی بەرەو خوارووی گەرمیانرایانكرد ژمارەیەكی زۆریان دەستگیركران كە دواتر شوێنبزركران . لە ئەنفالی قەرەداغ ئەو هاوڵاتیە كوردانەی كە گیریان گیران یان خۆیان دا بە دەستەوە ، بۆ سەربازگەی (قۆڕەتوویان)گواسترانەوە ، كە نزیكەی هەشت هەزار كەس بوون لە ژن و منداڵ و پیر و گەنج ، پاشان گواسترانەوە بۆ سەربازگەی (تۆبزاوە) لە نزیك كەركوك . ئینجا لەوێ گەنجەكان لەوانی تر جیاكرانەوە بەرەو شوێنی نادیار ڕەوانەكران ، خەڵكەكەی تر لە ژن و منداڵ و كچی گەنج خرانە زیندانەوە بەڵام پیرەژن و پیرەمێردەكان بۆ (نوگرەسەلمان)ی بیابانی سەماوە گواسترانەوە ، كە لەوێ ژمارەیەكی یەكجار زۆریان لە برسان و تێنوێتی و نەخۆشی دەمردن و تەرمەكانیان فڕێدەدرانە دەرەوی زیندانەكە .

ئەنفالی سێ : (لە ۷ تا ۲۰ی نیسانی ۱۹۸۸) شاڵاوی ئەنفالی سێ ناوچەی گەرمیانی گرتەوە ، گەورەترین و بەرفراوانترین هێرش و پەلامار بوو لە ساڵی (۱۹۸۸) بۆ سەر كوردستان ، كە ناوچەكانی (دوز،قادركەرەم،كەلار،كفری،چەمچەماڵ،تێلەكۆ،پێباز،سەنگاو،تەكیە، بەشێك لە ناوچەی ئاغجەلەر) ی ڕاماڵی . زیانێكی زۆر گەورەی گیانی و ماددی بە دانیشتوای نزیكەی (٥۰۰۰) پێنچ سەر گوندی ئەم ناچەیە گەیاند ، لە(۱٤ی نیسانی ۱۹۸۸) دا چوار شارۆچكەی لە یەك كاتدا خاپوور كرا ، نزیكەی بیست هەزار ژنومنداڵوپیاوی بۆ سەربازگەی قۆڕەتوو ڕەوانە كران ، بۆیە ئەم ڕۆژە لە هەموو ساڵێك كراوەتە ڕۆژی یاد كردنەوەی تاوانە گەورەكەی ئەنفال لە كوردستان . هۆی زۆری ژمارەی گیرا و شوێنبزركراوەكانی گەرمیان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە پارێزگای سلێمانی بەهۆی قائیمقامیەتی چەمچەماڵ بە ڕێگای چەند كەسانێكەوە بڵاویان كردبوەوە ، كە حكومەت هەر خێزانێك (۳۰۰) مەتر دووجا زەوی لەگاڵ قەرزی عقاری دەداتە گوندنشینەكان .ئەمەش وایكرد، كە خەڵكەكە هێمن ببنەوە و ڕانەكەن بۆیە ئەو ژمارە زۆرە دەستگیر كران .

ئەنفالی چوار : ئاوگەی زێی بچووك (لە ۸ی نیسان تاكو ۳ی ئایاری ۱۹۸۸) هێزەكانی ڕژێم دوای تەواوكردنی تاوانەكانی ئەنفالی سێ كە زۆرترین ژمارەی قوربانی و شوێنبزری لێكەوتەوە . لە هێرشەكانی بەردەوام بوو بۆ سەر ناوچەكانی تری كوردستان بە هەمان شێوە . جوگرافیای ئەم شاڵاوە ئاوگەی زێی بچووك بوو ، كە هێڵی سنوری هەردوو پارێزگای كەركوك و هەولێر پێك دەهێنێت . ئە ئاوگەیە شارۆچكەكانی رێدار،ئاغجەلەر،تەق تەق و چەند گوندێكی گەورەی وەك عەسكەر و گۆپتەپە دەگرێتەوە ، كە دەكاتە دەشتی كۆییی تەق تەق و شێخ بزێنی گرتەوە . سەرەتای ئەنفالی چوار بە كیمیابارانی گوندی گۆپتەپە لە ڕۆژی (۳ی ئایاری ۱۹۸۸) دەستی پێكرد بەهۆی فڕۆكەجەنگیەكان بۆمبیكیمیایی بەسەر خەڵكەكەی باراند كە قوربانیانی ئەم گوندە ب نزیكەیی (۳۰۰) كەس دەخەمڵێنرێن ، هاوكات گوندی (عەسكەری) بە هەشت بۆمبی كیمیاوی بۆردومان كرد . بۆ ڕێگرتن لە دەربازونی دانیشتوای گوندەكانی (گۆپتەپە) و (عەسكەر) و (حەیدەربەگ) ، ڕژێم ئاوی بەنداوی دوكانی بەردایەوە تاوەكو خەڵكی ناتوانن لە زێیكە بپەڕنەوەو ڕزگار ببن.

قۆناغی (ئەنفالی ٥ ، ٦ ، ۷ ) دۆڵی چیاكانی شەقڵاوە و ڕەواندوز لە (۱٥ی ئایاری - ۲٦ی ئابی ۱۹۸۸ ): سەرەتای هێرشەكە لە (۱٥ی ئایاری ۱۹۸۸) بوو ، كە دوا ڕۆژی مانگی ڕەمەزان بوو . چەند فڕۆكەیەك كەوتنە كیمیابارانكردنی گوندەكانی (وەرە،نازەنین،كاموسك،سپیندارە،عەلیاوە،سماقولی) ، بووە هۆی گیان لەدەستداانی ژمارەیەكی زۆری دانیشتوانی گوندەكان و مرداربوونی ئاژەڵەكانیان . توندترین هێرشی سوپای عێراق بۆ ناوچەی دۆڵی بالیسان بوو ، بڵام زیانی گیانی بە بەراورد لە گەڵ هێرشەكانی پێشو كەمتربوو ، چونكە زۆربەی ئەو ناوچانەی سەر بە پارێزگای هەولێر چۆڵ كرابوون ، خەڵكەكەی ڕاگوێزرابوون . گەورەترین زیان لەم ناوچەیە بەر گوندی (بلەی خوارو) كەوت ، خەڵكەكەی شون بزر كران ، لە ڕۆژی (۷ی حوزەیران ) شاڵاوی ئەنفالی پێنج كۆتایی هات .

سەرەتای ئەنفالی شەش لە (۲٦ی تەمووز) بە بۆردومانكردنی ناوچەكانی دۆڵی بالیسان و دۆڵێ مەلەكان و دۆڵی وەرتێ و دۆڵی هیران و سماقولی بە چەكی كیمیاوی دەستی پێكرد خەڵكەكەی دەرپەڕاند ، پاشان لە لایەن حكومەتەوە ناوچكە دەگیركرا ، داواشیان لە خەڵك كرد خۆیان بە دەستەوە بدەن ، لێبروودنی گشتی هەیە ، بۆیە ژمارەیەكیزۆری خەڵكەكە هەڵخەڵەتان ، خۆیان دا بە دەستەوە ، دوای گرتنیان شوێن بزر كران. لەمیانەی شاڵاوەكانی ئەنالەكانی ( ٥ ، ٦ ،۷ ) ، (٥۲) گوند لە ناحیەیە خەلیفان و رەواندوز و خۆشناو وێرانكران ، كە سەرجەم خێزانكانیان (۲٦۰۲) بوو .

ئەنفالی كۆتایی (بادینان) لە (۲٥ی ئاب ـ ٦ی ئەیلولی ۱۹۸۸): لە دای وەستانی شەڕی (عێراق-ئێران)، دوا شاڵاوەكانی ئەنفال لە (۸ی ئازی ۱۹۸۸) دەستی پێكرد، سوپای عێراقق) دەستی واڵا بوو بۆ ئنفال كردنی ناچەی بادینان . ئەم شاڵاوە بە درێژایی ناوچەكانی (زاخۆ،ئامێدی،شێخان و ئاكرێ ) گرتەوە . سەرەتا ناوچەكە بۆردومان كرا لە لایەن سووپای عێراق بە (بۆمبی هێشویی و عنقودی كیمیاوی) . خەسترین هێرشی هێشویی لە (۲٤ی ئاب) بۆ سەر گوندی سپینداری قەد پاڵی چیای گارە بوو،كە بە درێژایی (۳۰) كم شێنەكە بۆردومان كرا . بەڵام ژمارەی قوربانیەكان لە چاو ئەم بۆردومانە چڕە كەم بوو ئەویش بەهۆی كە پێشمەرگە توانیان پێشتر ئامۆژگاری و ڕێنمایی خۆپاراستن بڵاو بكەنەوە ، بەڵام هەرچی ئاژەڵ و مەڕو مڵڵاتەكەیانبوو قڕیان تێكەوت، كێڵگەكانیش لە بەرهەم كەوتن .

داگرتنی ئەپی راچڵەکین بۆ ئەندرۆید

داگرتنی ئەپی راچڵەکین بۆ ئایفۆن