ئەنفال؛ 32 ساڵ بەسەر قێزەونترین تاوانی دژ بەمرۆڤایەتی تێپەڕدەبێت

ڕاپۆرت

14/04/2020     ژمارەی بینراو 1943

راچڵەكین- رێژنه‌ فائق

تاوانی ئەنفال، هەوڵێكی دیكەی دوژمنان بوو، بۆ قڕكردنی گەلی كورد لە باشوری كوردستان، تاوانێك، كە لەمڕۆشدا بە گەلی كورد نامۆ نییە و بە شێواز و دروشمی جیاجیا دووبارە دەبێتەوە.

ساڵی ١٩٨٨، ڕژێمی بەعسی رووخاو، شاڵاوی بەدناوی ئەنفالی بۆ سەر گەلی كورد لە باشوری كوردستان دەستپێكرد، كە ماوەی زیاتر لە حەوت مانگی خایاند و بە هەشت قۆناغ، زۆربەی ناوچەكانی باشوری كوردستانی گرتەوە.

لە شاڵاوی ئەنفالدا، ١٨٢ هەزار كەس لە ژن، منداڵ، گەنج و پیر ئەنفالكران، ئەمەش سەرباری وێرانبوونی زیاتر لە 5000 گوند و ئاوایی لە ناوچە جیاجیاكانی باشوری كوردستان.

پرۆسەی بەدناوی ئەنفال بەسەر (8) قۆناغ و لە ( 6) ناوچەی فراوانی باشوری كوردستان ئەنجامدرا، لەنێوان 23 ی شوبات تا 6ی ئەیلولی 1988 تا رووخاندنی سەرجەم گوندەكانی كوردستان بەردەوام بوو.



قۆناغەكانی ئەنفال:

قۆناغی یەكەم:
ئەنفالی دۆڵی جافایەتی: ڕۆژی ٢٣ی شوباتی ١٩٨٨ بە سەرپەرشتیی سوڵتان هاشم، وەزیری ئەوكاتی بەرگریی عێراق و بە بەشداریی ۲۰ لیوا و٦٠ فەوج-ی ‌هێزەكانی ڕژێمی بەعس دەستیپێكرد، لەو قۆناغەدا هێرشكرایە سەر گوندەكانی سەرگەڵو و بەرگەڵو-ی دۆڵی جافایەتی و شاردێی بنگردە لە ڕۆژھەڵاتی دەریاچەی دوكان و شارۆچكەی دوكان، لە وێشەوە بۆ شاری سلێمانی و شارۆچكەكانی ماوەت و چوارتا-شی گرتەوە، لەو ھێرشانەدا نوێترین چەكی قورس بەكارھێنران، كە بوونە ھۆی وێرنكارییەكی زۆر لەو ناوچانە.

لە قۆناغی یەكەمدا، كە هەتا ١٩ی ئاداری هەمان ساڵ بەردەوامبوو، ئامانج لێی، لەناوبردن و وێرانكردنی (۲٥-۳۰) گوندی دۆڵی جافایەتی و داگیركردنی بارەگاكانی سەركردایەتی ھێزی پێشمەرگە بوو لەو ناوچەیە، ئەم ھێرشە بەربڵاوە سنوری شارۆچكەكانی سورداش، دوكان، سەرچنار، قەڵاچوالان و چوارتا-ی گرتەوە.
سەرجەمی خەڵكی ئەو ناوچانە بەرەو ئێران هەڵهاتن و بەشێكیشیان ڕوویان لە شاری سلێمانی كرد.


 

قۆناغی دووەم:
لە ۲۲ی ئاداری ١٩٨٨، گۆناغی دووەمی ئەنفال ناوچەی قەرەداغ-ی گرتەوە، شارەدێكانی تەكیە، سێوسێنان، سەگرمە، دەربندباسەڕە، قۆپی قەراخ و چەند شوێنێكی دیكە لەم قۆناغەدا بەركەوتن، گشت گوند و ئاوەدانییەكانی ئەو ناوچە جوگرافییەی گرتەوە.

سەرەتای ھێرشەكە بە كیمیابارانكردنی چەند شوێنێكی ستراتیژیی لە ناوچەكە بوو بە شێوەیەكی زۆر سەخت، ئەوەش بووە هۆی دووبارە ئاوارەبوونی خەڵكی ناوچەكە، كە بەشێكیان بەرەو سلێمانی چوون و زیانیان كەمبوو، بەڵام ئەو كۆمەڵە خەڵكەی كە بەرەو خوارووی گەرمیان ئاوارەبوون، ژمارەیەكی زۆریان دەستگیركران، كە دواتر شوێنبزركران.

لە ئەنفالی قەرەداغ-دا كە تا ١ی نیسانی ١٩٨٨ بەردەوامبوو، ئەو ھاوڵاتییانەی كە گیران یان خۆیان دا بەدەستەوە، بۆ سەربازگەی (قۆرەتوو) گواسترانەوە، كە نزیكەی ھەشت ھەزار كەس بوون لە ژن و منداڵ و پیر و گەنج، پاشان گواسترانەوە بۆ سەربازگەی (تۆبزاوە) لە نزیك كەركوك، پاشان لەوێ گەنجەكان لەوانی تر جیاكرانەوە بەرەو شوێنی نادیار ڕەوانەكران، خەڵكەكەی تر لە ژن و منداڵ و ژنی گەنج خرانە زیندانەوە، بەڵام پیرەژن و پیرەمێردەكان بۆ (نوگرەسەلمان)ی بیابانی سەماوە گواسترانەوە، لەوێ ژمارەیەكی ئێجگار زۆریان لە برسان و تێنوێتی و نەخۆشی مردن و تەرمەكانیان فڕێدەدرانە دەرەوی زیندانەكە.


 

قۆناغی سێیەم:
لە ۷ی نیسانی ١٩٨٨، شاڵاوی ئەنفالی سێ ناوچەی گەرمیانی گرتەوە، ئەم قۆناغە بە گەورەترین و بەرفراوانترین ھێرش و پەلامار بۆ سەر گەلی كورد دادەنێرێت لەو ساڵەدا، كە ناوچەكانی خورماتوو، قادركەرەم، كەلار، كفری، چەمچەماڵ، تێلەكۆ، پێباز، سەنگاو، تەكیە و بەشێك لە ناوچەی ئاغجەلەر-ی گرتەوە.

ئەو قۆناغە، كە تا ٢٠ی هەمان مانگ بەردەوامبوو، زیانێكی زۆر گەورەی گیانیی و ماددیی بە دانیشتووانی نزیكەی پێنج هەزار گوندی ئەو ناچانە گەیاند، لە ۱٤ی نیسانی ۱۹۸۸ دا چوار شارۆچكە لەیەك كاتدا خاپوور كران، نزیكەی ٢٠ ھەزار ژن و منداڵ و پیاو بۆ سەربازگەی قۆرەتوو گواسترانەوە، بۆیە ئەم ڕۆژە لە ھەموو ساڵێك كراوەتە ڕۆژی یادكردنەوەی تاوانی ئەنفال لە باشوری كوردستان.

ھۆكاری زۆریی ژمارەی گیراو و شوێنبزركراوان لە گەرمیان، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە پارێزگای سلێمانی و قائیمقامیەتی چەمچەماڵ، لە ڕێگای چەند كەسانێكەوە دەنگۆی ئەوەیان بڵاوكردبووەوە، كە حكومەت ٣٠٠ مەتر دووجا زەوی لەگەڵ قەرزی خانووبەرە دەدات بە گوندنشینان، ئەمەش وایكرد كە خەڵكەكە ھێمن ببنەوە و ڕانەكەن، بەڵام ئەوە تەنها دەنگۆ بوو بۆئەوەی خەڵكەكە ڕانەكەن، بەوهۆیەشەوە ئەو ژمارە زۆرە دەستگیركران.

 


 

قۆناغی چوار:
ئەم قۆناغە لە ۸ی نیسان تاكو ۳ی ئایاری ۱۹۸۸ بەردەوامبوو، ھێزەكانی ڕژێمی بەعس دوای تەواوكردنی قۆناغی سێ، كە زۆرترین ژمارەی قوربانیی و بێسەروشوێنی لێكەوتەوە، لە ھێرشەكانیان بەردەوامبوون بۆ سەر ناوچەكانی دیكەی باشوری كوردستان، ئەم قۆناغە شارەدێكانی ڕێدار، ئاغجەلەر و تەقتەق و دەشتی كۆیە و چەند گوندێكی گەورەی وەك عەسكەر و گۆپتەپەی گرتەوە.

سەرەتای ئەنفالی چوار بە كیمیابارانی گوندی گۆپتەپە لە ڕۆژی ۳ی ئایاری ۱۹۸۸ دەستیپێكرد، قوربانیانی ئەم گوندە بە نزیكەی (۳۰۰) كەس دەخەمڵێنرێن، ھاوكات گوندی عەسكەر بە ھەشت بۆمبی كیمیایی بۆردوومان كرا، بۆ ڕێگرتن لە دەربازبوونی دانیشتووانی گوندەكانی گۆپتەپە، عەسكەر و حەیدەربەگ، ڕژێمی عێراق ئاوی بەنداوی دوكانی بەردایەوە تاوەكو خەڵكی نەتوانن لە ئاوی زێی بچووكەوە بپەڕنەوەو ڕزگارببن.

قۆناغەكانی پێنج و شەش و حەوت-ی ئەنفال، شارۆچكەی ڕەواندوز و شارەدێكانی خەلیفان و خۆشناو و ناوچەكانی دۆڵی بالیسان، دۆڵی مەلەكان، دۆڵی وەرتێ، دۆڵی ھیران و سماقوڵی گرتەوە، سەرەتای ھێرشەكە، كە لە ۱٥ی ئایار تا ۲٦ی ئابی ۱۹۸۸ی خایاند، چەند فڕۆكەیەك كەوتنە كیمیابارانكردنی گوندەكانی وەرە، نازەنین، كاموسك، سپیندارە، عەلیاوە و سماقولی، كە بووە ھۆی گیان لەدەستدانی ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانی گوندەكان و مرداربوونەوەی ئاژەڵەكانیان.

تووندترین ھێرشی سوپای عێراقی ئەوكات بۆ سەر ناوچەی دۆڵی بالیسان بوو، بەڵام زیانی گیانی بە بەراورد لەگەڵ ھێرشەكانی پێشو كەمتربوو، چونكە زۆربەی ئەو ناوچانەی سەر بە پارێزگای ھەولێر چۆڵ كرابوون و خەڵكەكەی ڕاگوێزرابوون، گەورەترین زیان لەم ناوچەیە بەر گوندی بلەی خوارو كەوت، خەڵكەكەی شوێنبزر كران.


 

قۆناغی ٨ و كۆتایی:
دوایین قۆناغی ئەنفال ناوچەی بادینان-ی گرتەوە، لە ۲٥ی ئاب تا ٦ی ئەیلولی ۱۹۸۸ بەردەوامبوو، لە دوای وەستانی شەڕی عێراق-ئێران، سوپای عێراق دەستی واڵابوو بۆ ئەنفال كردنی ناچەی بادینان.

دوایین قۆناغی ئەنفال، ناوچەكانی زاخۆ، ئامێدی، شێخان و ئاكرێ-ی گرتەوە، سەرەتا ئەو ناوچانە لە لایەن سوپای عێراق-ەوە بە بۆمبی ھێشویی و عنقودی كیمیایی بۆردوومانكران، خەستریین ھێرشی ھێشویی لە ۲٤ی ئاب بۆ سەر گوندی سپیندار-ی قەدپاڵی چیای گارە بوو، كە بە درێژایی ۳۰ كیلۆمەتر ناوچەكە بۆردوومان كرا، بەڵام ژمارەی قوربانیەكان لە چاو چڕیی بۆردوومانەكەدا كەمبوو، ئەوەش بەھۆی ئەوەی كە پێشمەرگە توانیان پێشتر ئامۆژگاری و ڕێنمایی خۆپاراستن بڵاوبكەنەوە، بەڵام ھەرچی ئاژەڵ و مەڕوماڵاتی هاوڵاتیانی بوو قڕیان تێكەوت، كێڵگەكانیش لە بەرھەم كەوتن.

داگرتنی ئەپی راچڵەکین بۆ ئەندرۆید

داگرتنی ئەپی راچڵەکین بۆ ئایفۆن