چۆمان تەقێدین-
ئەگەر بەناوی مێژووی كۆنی كوردستاندا بگەڕێن، وا ناوی چەندان دەوڵەتی ئێستەی ناوچەكە بە هەمان ناوەوە دەبیستین، كە ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ناو زمانی كوردانی دێرین، كە یەكێكە لەوانە ناوی وڵاتی ئازەربایجانە ، كە ڕیشەی ناوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ناوی شارێكی مادی (كوردی) بە ناوی شا ئاترۆپات (323_320پ.ز) ، كە دامەزرێنەری شانشینی میدیای بچوك بووە، لە ساڵی (323پ.ز) بووە ، بەڵام لە دوایی كۆچی دوایی شا ئاترۆپاتی كوردی (مادی) (323_320پ.ز) ، لە ساڵی (320پ.ز) لە تەمەنی (50) ساڵی دا ، ئەو شانشینەی كە دایمەزراند بوو ، بە ناوی شانشینی ئاترۆپاتیان یان میدیای ئاتروپاتیان (میدیای بچوك) ناسرا، كە سنووری دەسەڵاتی شانشینی ئاترۆپاتیان یان میدیای ئاترۆپاتیان (میدیای بچوك)، دەكەوێتە باكووری خۆرهەڵاتی كوردستان و هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (هەرێمی ئازەربایجانی باشور) و كۆماری ئازەربایجان (هەرێمی ئازەربایجانی باكور) و بەشێكی باكووری كوردستان.
ناوی شا ئاترۆپات (323_320پ.ز) شای شانشینی ئاترۆپاتیان یان میدیای ئاترۆپاتیان (میدیای بچوك) . لە دوو بڕگە پێكهاتووە ، كە وشەی (ئاترۆ) بە واتای (ئاگر) دێت ، و وشەی (پات) بە واتای (پارێز) دێت ، واتا وشە لێكداوی (ئاترۆپات) بە واتای (ئاگر پارێز) دێت ، بەڵام مێژوونووسی كورد بەرێز (سۆران حەمەڕەش) لە كتێبی (كورد كێیە؟) دا ، دەڵێت:(ئەو وڵاتە بە ناوی ئەو پادشایەوە ناونرا كە ناوی (ئاتەرپاسیان) بووە واتا (وڵاتی ئاگرپارێز) ، و واتا لەهەر دوو ناوكەوە مانای وشەی ئازەربایجان بە مانای (ئاگر پارێز) دێت.
كە ئەوەش ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئاینی ئەو سەردەمەی كوردان ، و دواتر شانشینی میدیای بچوك ، بە شانشینی ئاترۆپاتیان یان میدیای ئاترۆپاتیان (میدیای بچوك) ناسرا ، كە واتای ناوی شانشینی ئاترۆپاتیان یان میدیای ئاترۆپاتیان (میدیای بچوك) بە واتای شانشینی (ئاگر پارێزان) یان میدیای ئاگر پارێزان دێت، و دواتر شانشینی ئاترۆپاتیان یان میدیای ئاترۆپاتیان (میدیای بچوك) ، تاوەكو ساڵی (226ز) بەردەوام بووە لە فەرمانڕەوایی كردن، و لەو ساڵدا لەلایەن ئیمپراتۆریای ساسانییەكان ، بە هەمان ناو كرایە ساتراپ، واتا ویلایەت و شانشین نەما ، بەڵام ناوی خۆی هەر مایەوە تا ئەوكاتەی كە سوپای دەوڵاتی خەلافەتی ڕاشیدینییەكان هێرشیان كردەسەر هەرێمەكانی ئیمپراتۆریای ساسانییەكان، كە هێرشەكە لەنێوان ساڵانی (637_651ز) دا بوو، كە لە دەرئەنجامی ئەو هێرشەدا ئیمپراتۆریای ساسانییەكان كۆتایی پێهات و تەواوی سنووری ئەو ئیمپراتۆریا گەورەیە، كە دوایین ئیمپراتۆریای كوردی پێش هاتنی دینی ئیسلام بۆ ناوچەكە، خرایە ناو قەڵەمڕەویی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشیدینییەكان لەڕووی كارگێرییەوە، و هەروەها عەرەبەكان كە هاتبوونە ناوچەكەوە ، نەیان دەتوانی وشەی ئاترۆپاتیان گۆ بكەن ، كە ئەوە بوو لە جیاتی بەكارهێنانی وشەی (ئاترۆپاتیان ) بە وشەی (ئازەربایجان) گۆیان دەكرد، بەوەش ناوی ئازەربایجان جێگەی ناوی ئاترۆپاتیانی گرتووە.
لەوەوە بۆمان دەردەكەوێت، كە ڕەگی ناوی (ئازەریایجان) دەگەڕێتەوە بۆ زمانی كوردی ، و ئەو خەڵكەكەی كە بە ناوی (ئازەری) لە هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (هەرێمی ئازەربایجانی باشور) و كۆماری ئازەربایجان (هەرێمی ئازەربایجانی باكور) دەژین زۆرینە كوردن، بەڵام بە كۆچی بەردەوامی توركەكان لە ناوەڕاستی ئاسیاوە بۆ ناو سنوورەكانی دەوڵەتی خەلافەتی عەباسییەكان ، كە كوردستانیش ئەو سەردەمە بەشێك بوو لە دەوڵەتی خەلافەتی عەباسییەكان، بەر شاڵاوی كۆچی توركەكان كەوت، كە توركەكان سەرەتا وەكو پەناهەندە هانایان بۆ كوردان هێنابوو لە ترسی مەنگوڵ و چینییەكان ، كە لە ناوەڕاستی ئاسیا دەریان بۆ ناوچەكانی خۆرئاوای ئاسیا.
لە سەردەمی دەسەڵاتی دەوڵەتی خەلافەتی عەباسییەكاندا، سێ میرنشینی كوردی فەرمانڕەوایی هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (هەرێمی ئازەربایجانی باشور) و كۆماری ئازەربایجان (هەرێمی ئازەربایجانی باكور) یان دەكرد ، كە ئەوانیش میرنشینی ڕەوادی (845_1221ز) كە پایتەختەكەی شاری تەورێز بووە ، كە ئێستەی ناوەندی پارێزگای ئازەربایجانی خۆرئاوای سەر بە هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (هەرێمی ئازەربایجانی باشور)ە ، و میرنشینی سالارییەكان یان موسافیرییەكان (919 یان 942_1096ز) كە پایتەختەكەی شارۆچكە (قەزا) ی تارۆم بووە لە پارێزگای ئازەربایجانی خۆرئاوای سەر بە هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (هەرێمی ئازەربایجانی باشور)ە ، و میرنشینی شەدادییەكان (951_1198ز) كە پایتەختەكەی شارۆچكە (قەزا) ی دوینی سەر بە پارێزگای ئاراراتی كۆماری ئێستەی ئەرمینیایە.
هۆكاری هاتنی توركان بۆ ئەو وڵاتە نوێیە واتا وڵاتی ئازەربایجانی گەورە ، بە پێی قسەی مێژوونووسی كورد بەرێز كاك (سۆران حەمەڕەش) لە كتێبی (كورد كێیە؟) دا ، لە سەدەی دەیەمی زاینیەوە بۆ یەكەم جار لە مێژوودا ووردە ووردە خێڵە توركە دڕندەكان ڕوویان كردە ئەو ناوچەیە ، سەرەتا میری كوردی ڕەوەندی كۆمەڵێكی وەك جەنگاوەری كرێگرتە هێنایە ناوچەی خۆی ، ئەو هەنگاوەی میری ڕەوەندی، میری شەدادیەكانی نیگەران كرد ، و لە سەر ئەوە پەیوەندیان تێكچوو و دواتر میری ڕەوەندی بۆی دەركەوت كە زەحمەتە توركە دڕندەكان لەغاو بكرێن ، و وەك جەنگاوەری كرێگرتە بەكاربهێنرێن ، بۆیە لە داوەتێكدا نزیكی سی سەركردەی گەورەی توركە غوزەكانی كوشت ، و لە ئازەربایجان ڕاوی نان ، و ئەم هەنگاوە بووە هۆی ئاشتبوونەوەی میری ئەم دوو دەوڵەتە كوردیە ، دواتر خێلە توركە دڕندەكان هێرشی گەورەتریان كردە سەر ناوچەكە ، و ووردە ووردە كەوتنە دزی و جەردەیی و ڕاووڕووت لە هەموو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی كوردا.
بەرە بەرە ژمارەی توركەكان لە زیاد بوون دا بوو ، لە ناو خاكی كوردان دا، و توانیان بە هۆی نالەباری دۆخی سیاسی دەوڵەتی خەلافەتی عەباسییەكان و كوردستانی ئەوكات ، دەسەڵاتی خۆیان بسەپێنن لەو ناوچانەدا ، ئیدی لە هەموو لایەكەوە و بە تایبەت لەهەر كوێ گروپێكی كەمی توركی لێ بوایە، وا توركەكان هەوڵی بە تورك كردنی ئەو ناوچانەیان دەدا، كە یەكێك لەوانە وڵاتی ئاتۆپاتیانی گەورە (ئازەربایجانی گەورە) بوو ، كە وای لێ هات لە زۆرینە كوردەوە بووە زۆرینە تورك، و دواتر بە كوردانی وڵاتی ئاتۆپاتیانی گەورە (ئازەربایجانی گەورە) دەوترا ئازەریایجانی ، واتا ئەو خەڵكەكەی بە نەتەوەی ئازەری ناسراوە ، زۆربەی زۆریان بە بنچینە سەر بە نەتەوەی كوردن ، و تەنها كەمینەكەیان توركی ڕەسەنن.
وڵاتی ئازەربایجانی گەورە ، و ڕووبەرەكەی نزیكەیی (187.450) كیلۆ مەتر چوار گۆشەیە، و هەروەها ژمارەی دانیشتوانی نزیكەیی (17.000.000) كەسە ، و ئازەر 76.2% ، كورد 11.3% ، نەتەوەكانی تر 12.5%
یەكەم/ كۆماری ئازەبایجان (ئازەبایجانی باكور) ، كە دانیشتوانی نزیكەیی (10.500.000) كەسە ، و ئازەر 75.6% ، كورد 16%، بەڵام بە حكومەتی ئازەربایجان دەڵێت ، ژمارەی لەو وڵاتە، نزیكەیی (15.000) كەسە، نەتەوەكانی تر 8.4% ، و هەروەها ڕووبەرەكەی نزیكەیی ( 86.660) كیلۆ مەتر چوار گۆشەیە.
یەك/ هەرێمی ئازەربایجان ، ڕووبەرەكەی نزیكەیی (69.580) كیلۆ مەتر چوار گۆشە ، و 62 ڕایۆن (پارێزگا) ، و دانیشتوانی نزیكەیی (9.850.000) كەسە.
دوو/ هەرێمی ناگۆرنۆ_قەرەباغ (كوردستانی سور) ، ڕووبەرەكەی نزیكەیی (11.489) كیلۆ مەتر چوار گۆشە ، و 8 ڕایۆن (پارێزگا) ، و دانیشتوانی نزیكەیی (150.000) كەسە.
سێ/ هەرێمی نەخچەوان ، ڕووبەرەكەی نزیكەیی (5.560) كیلۆ مەتر چوار گۆشە ، و 8 ڕایۆن (پارێزگا) ، و دانیشتوانی نزیكەیی (500.000) كەسە.
دووەم/ هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (هەرێمی ئازەبایجانی باشور) ، كە دانیشتوانەكەی نزیكەیی (6.500.000) كەسە ، و ئازەر 77.1% ، كورد 3.7% ، نەتەوەكانی تر 19.2% ، و هەروەها ڕووبەری هەرێمی ئازەربایجانی ئێران (ئازەبایجانی باشور) نزیكەیی (100.790) كیلۆ مەتر چوار گۆشەیە ، لە (4) پارێزگا پێكهاتووە ، كە ئەوانیش پارێزگاكانی (ئازەربایجانی خۆرهەڵات ، زەنگان ، ئەردەویڵ ، قەزوین).
سەرچاوەكان:
1_ئی . م . دیاكۆنۆف: میدیا-وە: بورهان قانع-سلێمانی2005ز.
2_عەلی كەندی: فەرهەنگی ڕووداوەكانی كوردستان و وڵاتانی جیهان-هەولێر2005ز.
3_یاسین سابر ساڵح: ئینسایكڵۆپیدیای گشتی-سلێمانی2005ز.
4_مەنسور مەخدوم: گرنگی كورد و كوردستان له قۆناغه مێژووییەكانی ئێران تا سەردەمی ئەفشاریە-وە: رەفعەت مورادی-هەولێر2008ز.
5_ئیمام جلال الدین سیوگی: مێژووی خەلیفەكانی ئیسلام/ ڕاشیدین ، ئەمەوی ، عەباسی-وە: نصرالدین عبدالرحمن قادر-سلێمانی2007ز.
6_حەبیبوڵڵای تابانی: زنجیرە لێكۆڵینەوەكانی (هاونەتەوەیی كورد و ماد) (چاوگە-ڕەگەز-مێژووی شارستانیەت)-وە: جەلیل گادانی-هەولێر2010ز.
7_د . یوسف العش: عەباسییەكان مێژووی سەردەمی خەلافەت-وە: رووپاك كاخدر حەمەد-هەولێر2010ز.
8_د . فەرهاد پیرباڵ: كرۆنۆلۆجیای كوردستان625پ.ز_1932ز- هەولێر2011ز.
9_د . زرار صدیق توفیق: كورد و كوردستان له رۆژگاری خیلافەی ئیسلامیدا-هەولێر2012ز
10_سۆران حەمە ڕەش: كورد كێیە؟-لەندەن ساڵی2013ز.
11_قادر محەمەد محەمەد: كوردستان لە نیوەی یەكەمی سەدەی شەشەمی كۆچی_سەدەی دوازدەیەمی زاینی-هەولێر2013ز.
12_د . ئەحمەد مەحمود ئەلخەلیل: مەملەكەتی ماد-وە: حەمه سەعید كەلاری-هەولێر2013ز.
13_ڕۆمەن گیرشمەن: مێژووی ئێران له سەرەتاوە هەتا هاتنی ئیسلام-وە: سەلاحەددین ئاشتی-سلێمانی2013ز.
14_محمد سهیل گقوش: مێژووی دەوڵەتی عەباسی-وە: هێمن ئەحمەد-سلێمانی2015ز.
15_پ . ی . د . كەیوان ئازاد ئەنوەر: كوردستان و كورد لە سەدەكانی ناوەڕاستدا-تاران2015ز.
16_مارك فان دی میرۆپ: مێژووی خۆرهەڵاتی نزیكی كۆن-وە: عەلی نادر-تاران2018ز.
17_كارڵ برۆكلمان: مێژووی گەلانی موسڵمان-وە: عومەر عەلی غەفوور-تاران2017ز.
18_پ . د . ئاكۆ بورهان محەمەد: میرنشینە كوردییەكانی سەردەمی عەباسی-هەولێر2019ز.
19_ئاكۆ محمەمەد میرزادەیی: مێژووی دێرینی كورد-هەولێر2019ز.
20_غوڵامعەلی ئیدریسیان: مێژووی لە مێژینەی كورد و كوردستان-وە: عەدنان بەرزنجی-سلێمانی2019ز.