کشتوکاڵ
ڕاچڵه‌كین-
وەک دەبیندرێ بەهۆی فەشەل هێنان لە پشتبەستن بە نەوت وەکو تاکە سەرچاوەی داهات، قسە لە سەر هەڵبژاردەی تر دەکرێ تا پشتی پێببەسترێ، لە نێوانیاندا کشتوکاڵ ئاماژەی زۆری پێدەکرێ، هەر چەندە ئەو ئاماژانە بەشێوەیەکی راستەوخۆ لە لایەن حکومەتەوە نییە، بەلکو زیاتر لە لایەن کەسانی شارەزاو پسپۆڕەوەیە، بەڵام دواجار باشترین و دروسترین هەڵبژاردەیە.
هەوڵدەدەم لەو باسەدا بەشێوەیەکی زانستیانەو لۆژیکیانە بایەخی ئەو سێکتەرە لە چەند رووێکەوە بخەمە روو...
لە ئێستادا هەرێم تەنها قەیرانی ئابوری نییە، بەڵکو لە راستیدا چەندین قەیرانی تر هۆکارن لە سەرهەڵدانی قەیرانی ئابوری... بۆ نموونە؛ قەیرانی سیاسی، ئیداری و بەڕێوەبردن، ناهۆشمەندی لە بڕیاردان، کۆمەڵایەتی.... هتد پێشینەن کە هەرێمیان رووبەڕووی قەیرانی دارایی یان ئابوری کردۆتەوە. کەواتە دەبێت بە دوای ئەو دەرگایەدا بگەڕێن کە رزگارمان بکات لە تێکڕا یان زۆرینەی قەیرانەکان.
ئایا دەکرێ کشتوکاڵ وەک کلیلی چارەسەر سەیر بکرێ؟ چۆن؟
بێ گومان بەڵێ. پێموایە قسەکردن لە سەر خاک و ئاو و کەش و هەوای کوردستان و پەیوەندی بە کشتوکاڵەوە تاڕادەیەک زیادەیە چونکە ئەو بابەتە دەمێکە یەکلا کراوەتەوە، هاوکات، هێزی کار بەتایبەت گەنجان زۆر و ئامادەن لە چاوەڕێی هەبوونی کارگەو پڕۆژەی کشتوکاڵی تاببنە خاوەنی کار، بۆیە راستەوخۆ دێنە سەر بایەخی کشتوکاڵ بەگشتی.
١- کشتوکاڵ وەک بەربەستێک لە کێشە کۆمەڵایەتیەکان:
وەک دەزاندرێ زۆرێنەی کێشە کۆمەڵایەتیەکان لە ئەنجامی هەژاری یان ناهۆشیاری تاک و کۆمەڵگا روو دەدەن، هەروەها بێ کاری و بەتاڵی تاک هۆکاری ترن کە دەبنە هۆی روودانی کێشە، زۆر جار کێشەی خوێناوی لێدەکەوێتەوە. کاتێ کەرتی کشتوکاڵ بە تەواوی بەشەکانیەوە ببوژێتەوە زۆرترین رێژە لە گەنجان دەبنە خاوەنی کار، کەواتە بەو هۆیەوە دەتوانین هۆکارێک کپ بکەین لە کێشە کۆمەڵایەتیەکان. لە لایەکی تر کە تاک خاوەنی دەستی خۆی بوو (کاری هەبوو)، مێشکی ئاسودە دەبێ و درفەتی پێکهێنانی ژیانی هاوسەرگیری زیاد دەکا، ئەمەش دەرگایەکی تر لە کێشەکان دادەخاو هاوکات کێشەی جیابوونەوەو تەلاق رەنگە دیارترینی کێشە کۆمەڵایەتیەکانی ئێستا بێ لەئەنجامی نەبوونی کارو هەژاریدا روو دەدەن. بە رەخساندنی هەڵی کار دەتواندرێ کۆنتڕۆڵی ئەو گرفتەش بکرێ.
٢- کشتوکاڵ وەک بزوێنەری پیشەسازی:
رێژەیەکی زۆری مادەی خامی پیشەسازی سەرچاوەکەی کشتوکاڵە، ئەوە تەنها بۆ پیشەسازی خۆراک دروست نییە بەلکو بۆ پیشەسازی کەرستەو کەل و پەل و ئامێرو پێداویستیەکانی ناو ماڵ لە لایەک، لە لایەکی تر لە وڵاتانی پێشکەوتوو بەروبوومی کشتوکاڵی (رووەکی ریشاڵی) بۆتە سەرچاوەیەکی گرنک لە پیشەسازی دروستکردنی سەیارە، هەروەها لە دیکۆرات و کەرەستەی بیناسازیش سودی لێوەردەگیرێ.
کەواتە لێرەوە دەکرێ بڵێین بەڵێ کشتوکاڵ بزوێنەری پیشەسازییە، هەر کات کارگەو پیشەسازی لە کوردستان گەشەی سەند بەدڵنیاییەوە دەرفەتی کاری زیاتر دەڕەخسێ بۆ گەنجان.
٣- کشتوکاڵ و ژینگەو سێکتەری تەندروستی:
هەبوونی رووبەرێکی بەرفراوان لە سەوزایی یەکسانە بە هەبوونی ژینگەیەکی تەندروست و لەبار بۆ ژیان، هەروەها بەشێکی دیاری رووەکەکان (گەڵا، گوڵ، بەر، تۆ، زەیت....هتد) سەرچاوەی دروستکردنی دەیان داودەرمان و پێداویستیەکانی ئارایشگاو جوانکارین... لە راستیدا هەبوونی ئەو رووبەرە بەرفراوانە لە سەوزایی خۆی بەربەستە لە پێش چەندین نەخۆشی و بڵاوبوونەوەیان.
٤- کشتوکاڵ وەک هۆکارێک لە دروستکردنی ژینگەێکی هێمن و کەسایەتی ئارام:
سەرقاڵ بوونی تاک بە کشتوکاڵ کردن یان روونتر بڵێین ئاوێتەبوونی بە سروشت هۆکارە لە بەخشینی کەسایەتیەکی هێمن و ئارام بە تاکەکان. بەو هۆیەوە لێکگەیشتن و لێبووردەیی و گیانی هاوکاری و هەرەوەزی باڵ دەکێشێ بەسەر کۆمەڵگادا... بۆ سەلماندنی ئەو راستیە بگەڕێنەوە بۆ ژیان و ژیاری باوو باپیرانمان. وڵاتی مالیزیا وەک نموونەیەکی تر دەخەمە روو، هەر کەسێ سەردانی ئەو وڵاتەی کردبێ دیارترین و زەقترین شت هەستی پێ بکا رووگەشی و خەندەو سادەیی و هێمنی هاوڵاتی مالیزییە، بۆ؟ چونکە رێک ئەو خاڵانەی لە پێشدا ئاماژەی پێکراوە لەوێدا بوونیان هەیە.
٥- کشتوکاڵ هۆکارێک بۆ پاراستن و مانەوەی قەوارەی هەر دەوڵەت و ناوچەیەک:
کاتێ کشتوکاڵ دەبووژێتەوە بەرهەمی ناوخۆ زیاد دەبێ، هاوکات سروشتی ژینگەی و دابەشبوونی جوگرافی وا رەخساوە هەر وڵاتێک لە پاڵ هەبوونی چەندین بەرهەمی هاوشێوە هێشتا چەندینی تر لێرە هەن و لە وڵاتانی تردانین. ئەمە دەرفەتێکی باشە تا ئاڵوگۆڕی بازرگانی دروست ببێ و داهاتی ناوخۆ زیاد بکا.
ئه‌گەر لە رووی سیاسیەوە خوێندنەوەیەکی تر بۆ ئەو خاڵە بکەین ئەوا دەکرێ بڵێین ئەو بازرگانییە لە پاڵ هۆکارێک بۆ دەستکەوتی مادی جۆرێکە لە بەربەست تا دووربین لە داگیرکاری و ململانێی سنوری. جگەلەوە بوژانەوەی کشتوکاڵ واتە بەهێزبوونی وڵات و هەرێم بە پشت بەستن بە تواناو هێزی گەنجان، ئەوان لە بڕی جێهێشتنی وڵات خزمەتی خاک و نیشتمانی خۆیان دەکەن.
بایەخی کشتوکاڵ زیاترە لەوەی کە ئاماژەی پێکرا، بەڵام پێموایە ئەوانە وەڵامی پرسیارەکەی سەرەوە دەدەنەوە...
بۆیەبەداخەوە دیارترین هۆکاری پشتگوێخستنی ئەو سێکتەرە گرنگە چ لە ناوخۆ چ لە رێگەی وڵاتانی دراوسێ هەبوونی ئەو ڕۆشناییە کە لە کشتوکاڵەوە دەردەچێ، بەڵێ ئەو چرایەی هێزەکەی لە کشتوکاڵەوەیە رووناکیەکەی بۆ هەمووانە، ئەوەش کە بە نەوت کاری کرد تەنها بۆ ماڵی بەرپرسەکان بوو.
لە کۆتایدا ئەوەی لە سەرمە وەک شارەزا خستمە روو بەو هیوایەی چیتر کەرتی کشتوکاڵ بێ بایەخ نەکرێ تا هەم هاوڵاتیانمان و هەم هەرێمەکەشمان زەلیل تر نەبێ.
ن: پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر/ڕابەر فتاخ