هەرچەندە لە 9ـی ئابی ساڵی 1948ـەوە لە چوارچێوەی بڕیار و پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتیدا لە نەتەوه یەكگرتووەكان، كۆمەڵكوژیی قەدەخە كراوە و كۆمەڵێك رێكار بۆ سزای ئەنجامدەرانی دانراوە، هەروەها بەشی زۆری دەوڵەتەكان لە قۆناخی جیاجیادا واژۆی ئەو پەیماننامە نێودەوڵەتییەیان كردووە و خۆیان پابەندكردووە بە خۆدوورگرتن لە ئەنجامدانی ئەو تاوانە، هەروەها خۆشیان پابەندكردووە بە گرتنەبەری رێكارە نێودەوڵەتییەكان بۆ سزادانی ئەنجامدەرانی، بەڵام لەو كاتەوە تاوەكو ئێستا كۆمەڵكوژیی رێكخراو چی بەهۆی شەڕی نێوان دەوڵەتەكان و چی لە رەفتاری دەوڵەتێكدا بەرامبەر بە گەل و نەتەوه و پێكهاتە و ئیتنیكی جیاوازی نێو وڵاتەكانیان، بەردەوامی هەبووە.
ناتوانرێت گریمانەی ئەوە بكرێت ئەگەر ئەو یاسا و رێسایانەی نەتەوە یەكگرتووەكان نەبووان، ژمارەی تاوانە كۆمەڵكوژییەكان چەند هێندەی ئێستا دەبوون، بەڵام ئەوەی روونە ئەوەیە بوونی ئەو یاسایانە و چەندین پەیماننامەی دیكە بۆ رێگری لە ئەنجامدانی تاوانی كۆمەڵكوژی نەبووەتە هۆكاری كۆتاییهێنان بە تاوانەكە.
ئەمەیان چەند پەیوەندی بە ملهوڕیی دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكانەوە هەیە، لەوەش زیاتر نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لێی بەرپرسن، چونكە سستن لە جێبەجێكردنی بڕیارەكان و ئەو پابەندییە نێودەوڵەتییانەی پەیماننامه و بڕیارەكانی نەتەوه یەكگرتووەكان دیارییان كردووە تاوەكو چارەسەری ئەو سستی و بێهەڵوێستی و گوێپێنەدانەی نەتەوه یەكگرتووەكانیش نەكرێت و وەك خۆی بمێنێتەوە، جیهان له بەردەم چەندبارەبوونەوەی تاوانی كۆمەڵكوژیی گەورەدایە. بەتایبەت بەرامبەر بەو گەل و نەتەوە بێ دەوڵەتانەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوە سەردەستەكاندا هێڵدراونەتەوە.
تاوەكو ئێستا ئەوەی وەك كۆسپێكی گەورەی بەردەم نەتەوه یەكگرتووەكان دەبیندرێت لەو مامەڵەكردنە خراپەیان بەرامبەر بەو كۆمەڵكوژییانەی لە جیهاندا روویانداوه و لێپێچینەوە نەكردنیان بەرامبەر بە ئەنجامدەرانی كۆمەڵكوژییەكان، بۆ پەیوەندی و بوونی بەرژەوەندیی نێوان وڵاتانی ئەندام لە نەتەوه یەكگرتووەكان دەگەڕێتەوە. لەبەرئەوەی وڵاتەكان دۆستایەتی و پەیوەندیی سیاسی و تەنانەت هاوپەیمانیی سەربازیی و بەرژەوەندیی ئابووریی زۆر لەنێوانیان دروستبووە، بەو هۆیەوە چاوپۆشی لە تاوانی یەكدی دەكەن. یان بەهۆی ئەوەی نایانەوێ دۆستایەتی و بەرژەوەندییەكانیان تێكبچێت، بۆیە نابنە تەرەف لەوەی دۆسیەی تاوان بۆ كەیسێك بكرێتەوە كە ئەنجامدەرەكەی بەرژەوەندیی و پەیوەندیی سیاسی پێكەوەیان دەبەستێتەوە.
ئەگەرچی ئەمە پاساو و بەرپرسیاریێتییەكی نائەخلاقی نێوان دەوڵەتەكانە، بەڵام با گریمانەی ئەوە بكەین لەسەر بنەمای بوونی پەیوەندی و بەرژەوەندیی نێوانیان هەڵوێستی وڵاتان رەنگ دەداتەوە. بۆ نموونە ئەگەر ئەمە بۆ وڵاتێكی وەك توركیا راست بێت كە زۆرێك لە وڵاتان تاوەكو ئێستا ئامادە نین دان بە كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكاندا بنێن، بەهۆی رەچاوكردنی تێكنەچوونی پەیوەندیی و بەرژەوەندییەكانیانە لەگەڵ توركیا، یان ئەگەر ئەمە بۆ هۆڵۆكۆست بكرێتە پاساوی ئایینی و ئایدۆلۆجی و بەشێك لە وڵاتەكان نكۆڵی لە روودانی هۆڵۆكۆست دەكەن یا ئامادە نین وەك تاوانی كۆمەڵكوژی بیناسێنن، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئەی چی رێگرە یان پاساو و بیانوویان چییە لەوەی ئەو كۆمەڵكوژییانەی بەرانبەر بە كورد لە عێراق ئەنجامدراوە، دانیپێدابنێن؟
كورد لە دوو قۆناخدا لە عێراق تاوانی كۆمەڵكوژیی بەرامبەر ئەنجام دراوە. سەردەمی حوكمی سەدام لە 1968 تاوەكو 2003، كورد پێنج جار رووبەڕووی تاوانی كۆمەڵكوژی كراوەتەوە، یان دروستتر ئەوەیە بگوترێت پێنج جۆر تاوانی كۆمەڵكوژی بەرامبەر ئەنجام دراوە. تاوانی پاكتاوی رەگەزیی و به عەرەبكردن. تاوانی تەسفیری كوردە فەیلییەكان، تاوانی كۆمەڵكوژی بارزانییەكان، تاوانی ئەنفال، تاوانی هەڵەبجە. ئەم پێنج كەیسە لە دادگەی باڵای تاوانەكانی عێراق وەك دۆسییەی تاوانی كۆمەڵكوژی ناسێندران و حوكمی دادگەیان لەبارەوە بۆ دەرچووە.
قۆناخی دووەم ئەوەی داعشیش هەمان شێوەیە، بەشی زۆری وڵاتانی دونیا هاوهەڵوێست بوون لە ناساندنی داعش وەك مەترسییەك بۆ سەر تەواوی مرۆڤایەتی، لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و لە نەتەوه یەكگرتووەكان چەندین بڕیار و راسپاردە دەركراون بۆ لەنێوبردنیان، دەیان وڵات بەشداربوون لە پێكهێنانی هێزی سەربازیی و بەشداریان لە رووخاندنی خەلافەتەكەیاندا كرد. كەچی تاوەكو ئێستا ئەو وڵاتانەی خۆیان خەلافەتەكەی داعشیان رووخاند ئامادە نیین ئەو تاوانەی بەرانبەر بە شنگال ئەنجام دراوە وەك كۆمەڵكوژی بیناسێنن. ئایا جێگەی هەڵوەستە و پرسیار نییە كە نەتەوه یەكگرتووەكان خۆیان دەسەڵاتی سەدام و داعشیان وەك گەورەترین هەڕەشه و مەترسی بۆ سەر تەواوی مرۆڤایەتی ناوزەندكردووە، كەچی ئامادە نیین دان بەو تاوانانەدا بنێن كە ئەنجامیان داوە؟
لە كاتێكدا عێراق خۆی دانی بەوەدا ناوە ئەو تاوانانە كۆمەڵكوژی و تاوانی دژە مرۆڤایەتین و وەك كۆمەڵكوژی ناساندوویەتی. واتا ئەگەر ئەو بنەمایە پێوەربێت كە بۆ موراعاتی دەوڵەتی ئەنجامدەری تاوان دان بە تاوانەكەیا نانێن، عێراق خۆی لە دادگەی باڵای تاوانەكان و لە دەستەی سەرۆكایەتییەكانی كۆمار و ئەنجوومەنی وەزیران و لە پەرلەمانی وڵاتەكەشدا هەموو ئەو تاوانانەی وەك جینۆساید ناساندووە. ئەی كەواتە هۆكار چییە كە تاوەكو ئێستا ژمارەی ئەو وڵاتانەی لە پەرلەمانەكانیان جینۆسایدی كوردیان ناساندووە، لە ژمارەی پەنجەكانی دەستێك تێپەڕناكات.
ئەی دەبێت بە هۆكاری چی بێت ئەو تاوانانەی داعش لە شنگال ئەنجامی داون لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوه یەكگرتووەكانەوە وەك تاوانی كۆمەڵكوژی نەناسێندراوە، ئایا ئەمەش بۆ رەچاوكردنی پەیوەندی و دۆستایەتی و بوونی بەرژەوەندییە؟ یان دەبێت كورد بخاتە بەردەم ئەو پرسیارەی بۆچی جیهان بەو چاوە بێنرخ و كەم بایەخە لە كورد دەڕوانێت؟
دوێنێ یادی كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان بوو، دوو رۆژی دیكەش یادی جینۆسایدی شنگالە، ناوەندەكانی بڕیاری كوردستان و سەرۆكایەتییەكان راگەیێندراوێك بڵاودەكەنەوه و بە زمانی شیرینی كوردی داوا لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكەن دان بە جینۆسایدی گەلی كوردستاندا بنێن، بێئەوەی كورد خۆیشی هیچ هەنگاوێكی كرداری وەك بەرپرسیاریێتییەكی نەتەوەیی و نیشتمانی بنێت. پێویستە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان وەك ئەركێكی نیشتمانی ئەم بەرپرسیاریێتییە لە ئەستۆ بگرێت و هەوڵی كردنەوەی دەرگەكانی جیهان بدات بۆ داننان بە جینۆسایدی گەلی كوردستاندا.
زۆرجار دەگوترێت هێشتا رای گشتیی جیهان تاوانەكانیان نەناسیوە، ئیدی چۆن ئامادەبن دانی پێدا بنێن. ئەوانەی لە ناوەندی بڕیاری نێودەوڵەتی كاردەكەن و ئەوانەی لە وڵاتەكان بڕیار دەدەن، ئاگایان لە هەموو تاوانەكان هەیە، هەڵەبجە و شنگالیش هەموو دونیا دەیزانن، بۆیە ئەوە پاساو نییە. ئەوانەی بڕیار دەدەن لەوەی ئەو تاوانانە وەك جینۆساید بناسرێن، رای گشتیی وڵاتان نیین، بەڵكو ناوەندەكانی بڕیارن. دەبێت سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان دەرگەی ناوەندەكانی بڕیاری وڵاتان بە رووی ئەم پرسەدا بكاتەوە. هەنگاوی یەكەمیش پێویستە لەو وڵاتانەوە دەستپێبكات كە نوێنەرایەتی و كۆنسوڵگەرییان لە كوردستان هەیە، دەبێت داوەتێكی كراوە بۆ هەموویان پێكەوە بكات و بیانخاتە بەردەم ئەو بەرپرسیارێتییە ئەخلاقییەی كە عێراق خۆی دانی بەوەدا ناوە كە جینۆسایدی كوردی كردووە، ئێوە بۆ ئامادەنین وەك تاوانی جینۆساید بیناسێنن؟ پێویستە بڕیارەكانی دادگە بۆ هەر پێنج كەیسەكەی تاوان و بڕیارەكانی سەرۆكایەتیی كۆمار و پەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیران، لەگەڵ راپۆرتێكی داواكاری بۆ ناساندنی ئەو تاوانانە بەناوی گەلی كوردەوە بدرێت بەو وڵاتانە. پاشان پێویستە نامەیەكی هاوشێوە بەو بەڵگە سەلمێنەرانەوە بدرێتە نەتەوه یەكگرتووەكان و نوێنەرایەتیی هەموو وڵاتانی ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكان.
دەبێت كەیسی شنگال هەڵوێست و ئەو بەرپرسیاریێتییە نائەخلاقی و نامرۆڤایەتییەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بهەژێنێت كە چی دووڕووییەكە جیهان داعش وەك هەڕەشە و مەترسی مرۆڤایەتی وێنا بكات، بەڵام ئامادە نەبێت تاوانەكانی داعش لە كۆمەڵكوژیی لاو و مناڵ و پیرەژن و پیرە مێردەكانی ئێزدی، رفاندنی هەزاران كچ و بە كەنیزەككردنیان و فرۆشتنیان وەك كۆیلە، وەك تاوان ببینێت. پێویستە هەرێمی كوردستان ئەم دوو كەیسە و ئەم دوو هەڵوێستەی جیهان بكاتە دوو پەلی دەستی و دەرگەكانی نەتەوه یەكگرتووەكان و وڵات بەوڵاتی پێبهەژێنێت. ئەگەر ئەو دووڕوویی و نیفاقە بەچاویاندا نەدرێتەوە، كۆمەڵكوژییەكانی ئێمە وەك تاوان نابینن، تا جیهانیش دان بەو تاوانانەدا نەنێن، بە دڵنیاییەوە بەردەوام لەبەردەم چەندبارەبوونەوەیانداین.
لەرووداو وەرگیراوە