لەبەرئەوەی ململانێ و ناكۆكییە سیاسییەكان لە عیراق زۆر قوڵبوونەتەوە و گەیشتوون بەڕق و كینە و تا ئاستی دووژمنایەتی بەرانبەر بەیەكدی، بۆیە زۆرجار دیمەنە واقیعییەكە نابیندرێت و هەڵسەنگاندن و شەن و كەوی رووداوەكانیش لە گۆشەنیگای ئەو ناكۆكییانەوە دەكرێن. كەمن ئەوانەی بە بێلایەنی و دوور لە دابەشبوونی لایەنە ناكۆكەكان، لە رووداوەكان بڕوانن.
ئەم دابەشبوونە قووڵە وایكردووە مەترسییەكان وەك ئەوەی هەن نەبیندرێن، چونكە هەر لایەنە و لە گۆشەنیگای بەرژەوەندیی خۆی، یاخود لەو رووەوە دەڕوانێتە بابەتەكان چەند زیانی بۆ تەرەفی بەرانبەری هەیە. لەبەر ئەوەش كە خەریكە دابەشبوونەكە بەسەر دوو بەرەی زۆرینە و كەمینەیەكدا دابەش دەبێت، دەسەڵات و دامەزراوە دەوڵەتی و تەنانەت دەسەڵاتە دادوەرییەكانیش بۆ خزمەتی زۆرینە بەكار دەبرێت و هاواری كەمینەش بەگوێی كەس ناگات. بێ ئەوەی كەس بیر لەوە بكاتەوە ئەم هاوكێشەیە داهاتووی عێراق بەرەو كوێ دەبات؟
تەنانەت مەترسییەكە گەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە خەریكە هێڵی سوور بۆ ئەوەش دەكێشرێت نابێت رەخنە لە هەندێ دەسەڵات و دامەزراوەی دەوڵەتی بگیردرێت، بەتایبەتیش ئەو دامەزراوانەی كراون بە ئامرازی یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان. وەك ئەوەی لە دوو هەفتەی رابردوودا دادگای فیدراڵی راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و تێیدا نیگەرانە لەوەی رووبەڕووی هەندێ رەخنە بوونەتەوە، لە راگەیەندراوەكەیاندا هەڕەشەی ئەوەیان كردووە كە ناچارن رێكاری یاسایی بۆ رێگەگرتن لەو هێرش و رەخنانە بگرنەبەر. بێ ئەوەی لەوە بپرسن خەڵك بۆ رەخنە لە دادگای فیدراڵی دەگرێت یاخود رەخنەكان چین؟ دادگەی فیدراڵی بەپێی دەستوور دەبێت دامەزراوەیەكی سەربەخۆبێت و ئەركی سەرەكییان پارێزگاری دەستوور و رێگریی لە تێكەڵاوبوونی دەسەڵاتەكان و چاودێریكردنی بڕیار و یاساكانە كە لەگەڵ دەستوور بگونجێن، بەڵام كاتێك ئەم دادگایە بكرێتە ئامراز بەدەستی لایەنێكی ناو ململانێكانەوە، بێگومان دەكەوێتە بەردەم رەخنە و بەبەشێك لە كێشە و ململانێكان لەقەڵەم دەدرێت.
قبووڵنەكردنی رەخنە یاخود رێگەنەدان بەوەی خەڵك مافی ئەوەی هەبێت باس لە لادانە دەستووری و یاساییەكانی ئەم دادگایە بكات، بە ئەندازەی بە تەرەفبوونەكەی لە ململانێكان مەترسیدارترە، چونكە پرسی سەربەخۆبوونی بڕیارەكانی و بەكاربردنی وەك ئامرازێكی سیاسی لەوە ئاشكراترە خەڵك پێویستی بەوەبێت خۆی ماندوو بكات تا لەو راستییە تێبگات. بۆ كەسانێك سادەترین هۆشیارییان هەبێت تەنیا ئەوەندەی دادگای فیدراڵی لە كێشەی بارەگایەكی حیزبی لە كەركووك لەنێوان لایەنێكی كوردی و تەرەفێكی عەرەبیدا بووە تەرەف، بەسە بۆ بڕیاردان لە سەربەخۆیی ئەم دادگایە. یاخود بڵاوبونەوەی وێنەی بەخشینی خەڵاتی رێزلێنانی مامۆستایانی ناڕازی بە (رەیان كلدانی) و سوپاسكردنی بەوەی رۆڵی سەرەكی هەبووە لە دەرچوواندنی بڕیاری دادگای فیدراڵی، ئەلفێكی بەسە بۆ هەر كەسێك خۆی نەخەڵەتێنێت.
لەم پرسەدا تەنیا مەبەست لە دادگای فیدراڵی نییە كە لە رێڕەوی خۆی لایداوە، عیراق بەشێوەیەكی گشتی بەرەو ئایندەیەكی زۆر مەترسیدار دەڕوات. دام و دەزگای دەستووریی و یاساییەكانی كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی دەرەكی و شتێك نەماوەتەوە بەناوی بەرژەوەندیی عێراق، هەمووی بۆ مەرام و بەرژەوەندیی لایەنە ناكۆكەكانی هاوكێشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان بەكاردەبرێن. هەفتەی رابردوو هەواڵی ئەوە بڵاوكرایەوە كە ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی گەیشتوون بە 500 هەزار كەس، هەر بەڕاستی ئایا ئەمە مەترسیدار نییە لە وڵاتێكدا نیو ملیۆن هێزی چەكدار هەبن لە دەرەوەی دەسەڵاتی دامەزراوەی سەربازی و لە سەرووی دەسەڵاتە دەستووریی و یاساییەكانەوەبن؟ جیا لەوەش بە داهاتی نەوتی عێراق گرووپی چەكداری شیعی لە سووریا و لوبنان و یەمەن و چەندین شوێنی دیكە بەڕێوەببرێن؟
بێگومان ئەم پرسە پەیوەندی بە ستراتیجێكی فراوانترەوە هەیە لە دەسەڵاتی شیعەی عێراق، راستە ئەوانەی لە رووكەشی ناوەندەكانی دەسەڵاتی عێراقدان، عێراقین، بەڵام ناوەندێكی دیكە عێراق بەڕێوەدەبات. چوارچێوەی هاوئاهەنگی وەك زۆرینەی هێزە سیاسییەكانی شیعەی عێراق كراوە بە رووپۆشی دەسەڵاتێكی شاراوەی ئێرانی، عێراق كراوەتە چەقی بەڕێوەبردنی تەشەیوع لە هەموو ناوچەكە.
لە چەند ساڵی رابردوو هەوڵێك هەبوو بۆ ئەوەی عێراق لەوە رزگاربكرێت بە یەكجاری بكەوێتە دەستی ئێران، ئەو هاوپەیمانێتییە سێ قۆڵییەی نێوان سەدر و سوننە و پارتی بۆ جۆرێك لە دەستەبەركردنی ئەو دڵنیاییە بوو، بەڵام لەو ململانێیەدا سەرنەكەوتن. بەدیاریكراوی دوای ئەوەی سەدر ناچار كرا بە كشانەوە لە پرۆسەی سیاسی و كورسییەكانی پەرلەمانی بۆ شیعە وەلائییەكان جێهێشت، رێگەكە بۆ ئێران ئاسانتر بوو. دوای ئەوە زۆرێك لە چاودێران پێیان وابوو ئێران تۆڵە لە سوننە و پارتی دەكاتەوە، بەڵام بۆ ئێران بابەتەكە تۆڵەكردنەوە نییە ئەوەندەی بۆ ئەویش دەستەبەركردنی دڵنیایی بوو لە سەرخستنی ستراتیجەكەی. ئەگەر داعش گورزی یەكەم بووبێت بۆ لێدان لە سوننە، ئێران توانی لەڕێگەی دامەزراوە و دەسەڵاتە دادوەرییەكانی عێراقەوە گورزی دووەمیش لە سوننە بدات و لەمپەری سوننە نەهێڵێت. بەهەمان میكانیزم پێگەی پارتیشی لاوازكرد.
ئێران بەو سیاسەتە قۆناخبەندییەی پەیڕەویكرد لە هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی سێ قۆڵی (سەدر، بارزانی، حەلبوسی). ناچاركردنی سەدر بە كشانەوە لە پرۆسەی سیاسی و ناچاركردنی پارتی و سوننە بە چوونەژێر هەژموونی چوارچێوەی هاوئاهەنگی لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی رووكەش بەناوی (ئیدارەی دەوڵەت). پاشان بە لێدان لە حەلبووسی و هەڵوەشاندنەوەی یەكڕیزیی سوننە. لێدان لە پارتی و گەورەكردنەوەی درزی نێو ماڵی كورد. تا ئەندازەیەك مەترسی و لەمپەری كورد و سوننەی لەسەر تەشەیوعی عێراق نەهێشتووە.
بۆ من پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئایا ئێران هەر بەوەندە رازییە كە دەستەبەری جۆرێك لە دڵنیایی هەژموونی خۆی بەسەر تەواوی عێراقدا بە ناوچە سوننی و كوردییەكانیشەوە دەستەبەركردووە، یاخود پێویستی بە دڵنیایی زیاترە؟ بەتایبەت كە هێشتا سەدر وەك شێرێكی نووستوو لە هێلانەكەیدا ماوەتەوە و هەمیشە ئەگەری ئەوەی هەیە بەهێزەوە دەركەوێتەوە.
باوەڕم وایە وەك چۆن سەرەتا گوشارەكان لە سەدرەوە دەستیپێكرد بۆ سەر سوننە و دواتر بۆ پارتی، ئێستا دوای لاوازكردنی سوننەكان و ئەو چاوەڕوانییانەی بۆ بەركەنارخستنی پارتی لە ئارادان بەهۆی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، جارێكی دیكە دەگەڕێنەوە بۆ سەر موقتەدا سەدر و رەوتە سیاسییەكەی، چونكە سەدر لەلایەك خەسڵەتی پابەندێتی رێبازە ئایینییەكەی لایەنگرانی و لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی ئەوەی زۆرینەی لایەنگرانی لە بەغدای پایتەختن، هەمیشە مەترسییەكانی زیاتر و كاریگەرترن لە كورد و سوننە، بۆیە چاوەڕوانكراوە دوای دوورخستنەوەی كورد و سوننە لە بازنەی سەدر و بێ رۆڵكردنیان لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت. سزایەكی ستراتیجی دیكە و تووندتر بەسەر سەدردا بسەپێنن كە جۆرێك دەستەبەری دڵنیایی بۆ شیعە وەلائییەكان دەستەبەر بكات.
بە دووری نازانم لە ئێستاوە بۆ پێش هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتووی عێراق ئەگەر سەدر لەو خەوی غەفڵەتە بەخەبەر نەیەتەوە، دوور نییە دادگای فیدراڵی بەكارببرێت بەپاساو و بیانوویێكەوە بڕیارێك لە چارەنووسی خۆی و رەوتەكەی بدەن كە نابێت بەشداریی پرۆسەی سیاسی بكات. بەوەش دوا بزمار لە تابووتی عێراق دەدرێت و كۆمەڵگەیەكی هاوشێوەی كۆمەڵگەی ئێرانی بەسەر عێراقدا دەسەپێندرێت كە رەوشی سوننەی عێراق باشتر نابێت لە رەوشی سوننەكانی ئێران و دۆخی كوردیش لە باشترین حاڵەتدا هاوشێوەی كوردەكانی رۆژهەڵات دەبێت.
بۆیە بۆ سوننە و بۆ كوردیش كە ئێستا خۆیان خراونەتە پەراوێزەوە و لەبەردەم مەترسیی هاڕینی زیاتردان، واباشە جارێكی دیكە هیوا لەسەر سەدر بونیاتبنێنەوە، بەو مانایەی ختووكەی سەدر بدەن و بەئاگای بهێننەوە لەو مەترسییانەی دەكەونە سەری، بە هاتنەوە گۆڕەپانی سەدر، هاوكێشەكان بەجۆرێك دەگۆڕێن كە ئاسۆیەك بۆ دەرفەتی مانەوەی كورد و سوننە بڕەخسێنەوە. ئەگەرنا ئەوە بەدڵنیاییەوە داهاتووی عێراق بەرەو كۆمەڵگەیەكی داخراوی تائیفی مەترسیدار دەڕوات كە شوێنی ژیانی بۆ هیچ جیاوازییەك تیا نەبێتەوە.