راچڵەكین-
سەرباری ئەوەی رۆژی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دیاریکراوە و رێوشوێنەکانی بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردن لەلایەن کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق گیراونەتەبەر، بەڵام بەهۆی بڕیارێکی پێشوەختەی پارتییەوە بۆ بایکۆتی پرۆسەکە، هێشتا هیچ دڵنیاییەک نییە لەوەی لەو وادە دیاریکراوەدا کە بڕیارە رۆژی 10ی حوزەیرانی 2024 بێت، پرۆسەکە بەڕێوەدەچێت یاخود نا؟
بێگومان ئەمە کێشەیە، بەتایبەت کە وا بۆ ساڵێک دەچێت لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵیی عێراقەوە پەرلەمانی کوردستان هەڵوەشێندراوەتەوە و دام و دەزگا دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان کەوتوونەتە بەردەم هەڕەشەی لەدەستدانی شەرعیەتی یاساییەوە، بەڵام کێشەکە تەنیا لە ئەنجامنەدانی هەڵبژاردنی پەرلەماندا نییە، ئەوەندەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنیش لە عێراق و کوردستان بەهۆی نەمانی متمانەی خەڵکەوە بە پرۆسەی هەڵبژاردن بووە بە کێشەیەکی سەرەکی.
هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن رێژەی بەشداریی خەڵک لە دەنگدان کەم دەبێتەوە، لەدوای پرۆسەی هەڵبژاردندا رێژەی ئەوانەی بەشدار نەبوون سێ جار بە ئەندازەی ئەوانەبوو کە دەنگیان داوە. هەرچەندە ئەو رێژە کەمەی کە وەک دەنگدەریش هەژمار کراوە، بەهۆی ساختەکارییەوە هێشتا جێگەی گومان بوو. لە بنەڕەتدا ئەمە کێشەیەکی گەورەیە. نەمانی متمانەی هاووڵاتییان بە دامەزراوەیەکی گرنگی وەک یاسادانان، بگاتە ئەو ئاستەی سێ بەشی کۆمەڵگەی عێراقی بایکۆتی بکات، مەترسیدارە، بەڵام هێشتاش ئەمە هەموو مەترسییەکە نییە، ئەوەندەی دابەزینی کوالێتیی پەرلەمان بۆ ئاستێکی زۆر نزم کە ئەگەر ئیمتیازە زۆر و زەوەندەکانی وەک بزنسێک نەبووایەتە خاڵی سەرنج، کەم کەس هەبوون ماف بەخۆیان بدەن بچنە ئەو شوێنە، ئەمە مەترسییە گەورەکەیە.
بێگومان هۆکارەکانی بێمتمانەیی خەڵک بەم دامەزراوە گرنگە زۆرن، بەڵام لە سەرووی هەموویانەوە رێژەی ئەو ساختەکارییانەن کە لەلایەن حیزبە دەستڕۆیشتوو و دەسەڵاتدارەکانەوە لە پرۆسەی هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت. بەداخەوە هەڵبژاردنەکانی کوردستان خاوەن نێوبانگێکی باش نین لە پاکی و بێگەردیی بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردن.
سەرەڕای ئەوەی بەڕەهایی باوەڕم وایە لە هیچ خاڵێکدا بەغدا نموونەی باڵا نییە بۆ کوردستان، بەڵام حاڵی پەرلەمانی عێراق بەو هەموو سەرنجەوە لە حاڵ و لە ناو و ناوبانگ و متمانەی خەڵک پێی، لە ئاستی پسپۆڕیی و شارەزایی و لێهاتوویی ئەندامەکانییەوە بیگرە تا بینینی رۆڵی چاودێریکردنی حکومەت و شێواز و جۆری دەرچوواندنی یاساکانییەوە تا دەگاتە سومعەی دامەزراوەکە و سەربەخۆیی لە کارەکانیدا، زۆر لە پەرلەمانی کوردستان باشترە.
نەک بەراورد بە پەرلەمانی عێراق، تەنانەت ئەگەر بەراوردی پەرلەمانی کوردستان لەنێوان خولەکانی خۆیشیدا بکەین لە پێگەو متمانەی خەڵک بە دامەزراوەکە و سەرۆکایەتیکردنی و کەسایەتییەکانی نێو پەرلەمان، رۆڵی سیاسی و یاسایی ئەم دامەزراوە گرنگە بخەیتە بەر نەشتەری هەڵسەنگاندن، هەموو کەس هەست بەوە دەکات خول لەدوای خول رۆڵ و پێگە و کوالێتییەکەی روو لە دابەزینە.
بۆیە لەخۆڕا نییە ساڵ لەدوای ساڵ رێژەی بەشداریی خەڵک لە هەڵبژاردن کەمتر دەبێتەوە و هاووڵاتییان متمانەیان بە دەنگدان کەمتر دەبێتەوە. هەڵبژاردن زۆر بێ سومعە بووە، زۆرێک لە کەسانی خاوەن پێگە و پسپۆڕ و شارەزا خۆیان لە پرۆسەکە بەدوور دەگرن و ناوێرن بچنە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. شوێنی ئەوان بە کەسانی نەشارەزا و گۆرانیبێژ و ئەکتەر و بێژەری رادیۆ و تەلەڤزیۆنەکان پڕ دەکرێتەوە، چونکە کەسانی هۆشیار دەزانن ئەوەی بڕیار دەدات کێ بچێتە پەرلەمان دەنگی راستەقینەی دەنگدەر نییە، بەڵکو جۆر و رێژەی ئەو ساختەکارییەیە کە دەزگای هەواڵگریی حیزبەکان و وڵاتان دەیکەن.
ئەگەر پێشتر ساختەکاری بەشێوەی تەقلیدی دەکرا، بە چەندبارە دەنگدانەوەی دەنگدەر بەهۆی سڕینەوەی مەرەکەبی پەنجەمۆر، بە دەنگدان لە بری ئەو دەنگدەرانەی مردبوون، یان بە پڕکردنی سندووق لە دەنگی زیادە، یاخود بە گۆڕینی سندووق لەکاتی گواستنەوەی لە بنکەکانی دەنگدانەوە بۆ بنکەی سەرەکی، یاخود لەکاتی فەرزی دەنگەکان و راگەیاندنی ئەنجام و چەندین شێوازی دیکە. دەکرا ئومێد لەسەر ئەوە بینا بکرێت ئەو پێشکەوتنانەی لە بواری زانست و داهێنانەکانی بواری تەکنەلۆژیا هاتوونەتە ئاراوە، بە داهێنانی سیستمی ئەلیکترۆنی بە پشتبەستن بە بایۆمەتری و خوێندنەوەی پەنجەمۆری ئەلیکترۆنی و دەنگدان بە سیستمی ئەلیکترۆنی، هەروەها چاودێریکردن لەکاتی دەنگدان و کردنەوەی سندووقەکان، چاودێریی رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان و میدیا، کە تا ئەندازەیەک رێگەی لەوە گرتووە بەشێوە تەقلیدیەکەی پێشتر ساختەکاری بکرێت، بەڵام گرفتەکە ئەوەیە ئێستا بەشێوەیەکی رێکخراو بە پرۆگرامکردنی خودی سیستمە ئەلیکترۆنییەکە یاری بە دەنگ و دەرئەنجامەکانەوە دەکرێت. کە ئەمەیان زۆر لە شێوازەکانی ساختەکاری پێشووتر مەترسیدارترە.
ئێستا کە لەبەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانداین و ساڵی داهاتووش هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، دەمەوێ لێرەدا رووداوێک بگێڕمەوە بە ئامانجی ئەوەی یارمەتیدەر بێت لە دۆزینەوەی رێگەچارەیەک بۆ رێگری لە ساختەکاریی رێکخراو. ساڵی 2018 بوو لە سەروبەندی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، ئێوارانێک کاک کۆسرەت گوتی با پێکەوە بچین بۆ گوڵەخانە و ئێوارە میوانی کاکەحەمەین. دوو دۆستی دیکەشمان لەگەڵ خۆمان برد و رۆیشتین. لە قسەوباسی سیاسیی ئەو ئێوارەخوانەدا کاکە حەمە گوتی، لەم ماوەیەی رابردوو چەند رۆژێک پێش هەڵبژاردن وەفدێکی خزمانی ئێران هاتن بۆ ئێرە، (حاجی قاسم سولەیمانی و مەسجدی ) و کۆمەڵێک ناوی دیکەی گوت. روون و راشکاو گوتوویانە هاتوین لەم هەڵبژاردنە یارمەتیی یەکێتی، پارتی و کۆمەڵی ئیسلامی بدەین و ناهێڵین حیزبەکەی دکتۆر بەرهەم و شاسوار عەبدولواحید دەنگی زۆر ببەن. گوتی، لێم پرسیون چۆن ئەمە دەکەن؟ گوتوویانە لەڕێگەی هاککردنی سیستمە ئەلیکترۆنییەکەوە دەیکەین.
دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەوکاتە و رووداوە سەیروسەمەرەکانی هەندێ لە سندووق و بازنەکانی هەڵبژاردن لە شار و شارۆچکەکانی کەرکووک و هەرێمی کوردستان، ئەو قسەیەی کاکەحەمە دەسەلمێنن کە چۆن یاری بە پرۆسەی هەڵبژاردن و ئەنجامەکانی کراوە. وەک رۆژنامەنووسێکیش لە بەدواداچوونەکانم و وەرگرتنی زانیاری لەوانەی ئاگاداری پرۆسەکە بوون لەنێو کۆمیسیۆن و دەرەوەی ئەو دەزگایە، لەوە تێگەیشتم چیان کردووە، کە ئەم وتارە شوێنی گێڕانەوەیان نییە، بەڵام دەمەوێ ئەوە بڵێم یەکێک لە رێگەکانی ساختەکاریی رێکخراو بەهۆی قەڵەمە سیحرییەکەی هەڵبژاردنەوەیە.
ئەو قەڵەمەی هاووڵاتییان دەنگی پێدەدەن و دەیخەنە نێو سندووقەکەوە، پاش کەمێک رەنگەکەی نامێنێت. لەوکاتەی کارتی دەنگدانەکە دەخرێتە نێو سندووقەکەوە، ئامێرەکە بەپێی ئەو پرۆگرامینەی بۆی کراوە ناو یان لیستێک دیاری دەکات و دواجار ئەو دەنگە تۆمار دەکرێت. بۆیە لەکاتی پێداچوونەوە و هەر تەئکیدکردنەوەو تەنانەت بەدەست ژماردنەوەیشدا ئەو دەنگانەی ناو سندووقەکە و ئەوەی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکە خوێندوویەتییەوە بەراورد بکەیت، هیچ ئاماژەیەکی ناڕاستی تێدا نییە.
بۆیە بۆ ئەوەی رێگە لە ساختەکاریی رێکخراوی دەزگای هەواڵگریی وڵاتان و دەزگا ئەمنییەکان بگیرێت، هەق وایە حیزبە بەشدارەکانی هەڵبژاردن و کەسانی سەربەخۆ کە بەشداری پرۆسەکەیان کردووە، بەتایبەت ئەوانەی کە تەنیا پشت بە دەنگدەر دەبەستن، لە ئێستاوە گوشار بکەن کە رێگە نەدرێت هاووڵاتییان بە قەڵەمی سیحری دەنگ بدەن، با بە قەڵەمی ئاسایی (جاف) دەنگبدرێت.
ئەگەر کۆمیسیۆنیش گوتی قەڵەمی جاف لەسەر ئەو کارتە نانووسێت و پێویستە هەر بە قەڵەمە سیحرییەکە دەنگ بدرێت، ئەوکات روون دەبێتەوە "کەر لە کوێ کەوتووە و کونە لە کوێ دڕاوە."