ناوەكەیم بیرناكەوێتەوە، بەڵام جارێكیان هاوڕێیەكم پێیگووتم: پیاوێك دەڵێت:" یان تەلەفزیۆنت هەیە، یان عەقڵ." ڕستەكە شۆكهێنەرە، ناچارمان دەكات، پرسیار بكەین و بیربكەینەوە. لە ڕاستیدا ئەوەی تەلەفزیۆن دەمانداتێ، چییە؟ سەر بە دونیای بیركردنەوەیە؟ یان ئەركی تەلەفزیۆن دژە بیركردنەوەیە؟ ئەگەر تەلەفزیۆن هەمان ئەركی نووسینی (كتێب)ی بدیبایە، كە مرۆڤ ناچار بە بیركردنەوە دەكات، كەوایە: بینەرەكانی هێندەی خوێنەرەكان هوشیار و هەڵگری بیركردنەوە دەبوون؟! بێگومان، بە شەوێك دانیشتن بەدیار ئەو شاشە پڕجوڵەوە، بینەر تێدەگات، ئەو شاشەیەی بەرامبەری ناچاری دەكات بە تەماشاكردن، تەماشاكردن بە شتانێك تۆ هەم وەك بینەر مەحكومی بە بینینیان، هەم دنەت نادەن بۆ بیركردنەوە، بەڵكو ناچارت دەكەن بیرنەكەیتەوە و، وزەی خۆت بخەیتە گەڕ تا لەگەڵ دیمەنەكاندا بڕۆیت. ئەوەی تەلەفزیۆن دەستی بۆ دەبات، وەگەڕخستنی عەقڵی بینەر نییە، هەست و بینینیەتی، لە دونیای تەلەفزیۆندا عەقڵ دەكەوێتە شوێنێكی ونبوەوە، یان باشترە بڵێین: مادەیەكی هۆشبەرە، بۆ خەفەكردنی عەقڵ و بیركردنەوە. تەواوی دیمەنەكانی شەوێكی ناو شاشەكە، ناچارت ناكەن بەر شوێنێك بكەویت، زیادەیەك بخەنە سەر ئەو میراسەی لە بیركردنەوەتدا هەیە، جیا لەمەش، كاتكوژێكی كوشندەیە، پڕە لەو دیوە لاواز و بەهەدەردەرەی ژیان. تۆی بینەر خۆت لەگەڵ شاشەیەكدا دەگونجێنیت، كە ئەم شاشەیە نە بوونەكەی پێویستە بۆ ژیان، نە نەبوونییەكەی كەلێنە بۆ ژیان. ئەگەر بیانوێك هەبێت بۆ خۆبەستەوە بەم شاشەیەوە، بیانوەكە سەر بەو سەردەمەیە دەتەوێت وەك مرۆڤێكی بەكاربەری جیهانی نوێ لەگەڵ هەموو ئەو كەلوپەلانەدا خۆت بگونجێنیت، جیهانەكە بۆی دەستەبەر كردویت تا ببیتە مرۆڤێكی بەكاربەر. ( تەلەفزیۆن، زیادەی زیادەكانە).
بۆ ئەم سەردەمە، ڕستەكە فراوان دەكەین، لە تەلەفزیۆنەوە دەیگۆڕین بۆ(دونیای شاشەكان.) بەشێكی زۆری مرۆڤەكانی ناو كۆمەڵگە، گرێدراون بە شاشەیەكەوە، ئیدی شاشەی كۆمپیۆتەر، مۆبایل، تەلەفزیۆن...هتد، هەریەك لەم شاشانە جیهانێكی فراوانە، لەناویاندا، تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان، پانتاییەكی زۆری ژیانی مرۆڤەكەی ئێستای داگیركردوە. سەرەتایترین پرسیارەكانی بەژداربووی ناو ئەم جیهانە ئەوەیە: من دەمەوێت لەم دونیای شاشەیەدا، لە چیدا بەژداربم؟ ئەوەی بۆم مەبەستە بیبینم چییە؟ ئایا بوومەتە كەرەستەی دیمەنەكان و شەپۆلەكانی ناو شاشەكان؟ یان شاشەكان جێگایەكن بۆ من هوشیاری خۆمی پێ كەڵكەكە بكەم؟ ئایا پاراستنی دونیا تایبەتییەكەی خۆم چی لێدێت؟ چۆن نەبمە بەكاربەرێكی بە هەردەرچوو؟ ئەی دونیاكەی خۆم چۆن بپارێزم؟
ئەمانە پرسیارن بۆ كەسی بەژداربوو، چونكە ئەو جیهانەی دەچێتە ناویەوە، جیهانێكە دوو دیوی هەیە، دیوێكی بەهەدەردان، دیوێك پەیوەندی بە كەڵكەكردنی هوشیارییەوە هەیە. زۆرێك لە دونیای شاشەكان (بەتایبەت شاشەی كوردی و تۆڕی كۆمەڵایەتی كوردی.) نەك هەر پێویست نین، بەڵكو بەژداریكردن تێیاندا، بەژداریكردنە لە خۆبەخەسارداندا. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان (جیا لەو بەشەی نووسینی گرنگی تێدایە.) تەواوی بەشەكانی دیكەی، ڕاكێشانی مرۆڤە بۆناو فەزایەكی ناڕێك. لە دیمەنە كۆمیدییەكانەوە، تا هاواری واعیزەكان، تا زەلیلكردن و پیشاندانی مرۆڤی زەلیلكراو، هەتاكو نمایشكار و گوتارە ئایدۆلۆژییە ساختەكان، تا ناچاركردنی مرۆڤ بۆ ناوندی پەرچەكرداری توند، یان هەستبزوێن، مرۆڤە بەژداربووەكە پڕدەكەن لەو بێكەڵكییەی لە ئاستە لاوازەكەی ژیانەوە دێتەدەر.
لەوانەیە بۆ ئەم بەژداربوون و نەبوونە، هۆنراوەیەكی منداڵانمان لەبەردەستدابێت، تاكو وێنەكە باشتر ڕوون بكرێتەوە. ماوەیەك بەر لە ئێستا هۆنراوەیەكی منداڵان بڵاوكرایەوە، ڕێوییەك لەپشت دەرگایە. ئەم ڕێوە دونیای شاشەكانە، هەرجارە بە دەنگ و سیمایەكەوە دێتە بەردەرگای ماڵی منداڵەكانی سمۆرەخان، بەڵام منداڵەكان هوشیارن، سیماگۆڕین و دەنگ گۆڕینەكەی فریویان نادات، دەرگاكە ناكەنەوە، چونكە دەزانن ئەوەی لەپشت دەرگاكەیە گەربێتە ژوورەوە، ئیدی ژیانی ئەمان بەكۆتا گەیشتووە. ڕێوییەكە بۆ هەریەكێك لە مرۆڤی ئەم سەردەمە، ئەو دونیاییە ناوی شاشەكان و تۆری كۆمەڵایەتییە. ئەگەر بەژداربوو هوشیار نەبێت بەم دونیایە، بێگومان بە ئاسانی دەرگاكەی دەكاتەوە و دەبێتە یەكێك لەو حەشاماتەی شاشەكە بەكاری دەهێنێت. بەژداربوو ئارەزووی لە حەشاماتە، یان لەناو ئەم دونیایەدا بۆ ئەو گۆشەیە دەگەڕێت پەیوەندی بە تێگەیشتنی خۆیەوە هەیە؟
ئێمە هیچ داتایەكمان لەبەردەستدا نییە، تا قسە لەسەر شێواز و جۆری كاریگەرەییەكانی بەژداربوو بكەین، بەڵام ئەگەر ئاماژەكان و هێماكان و كۆمێنتەكان بكەینە بنەمایەك بۆ بەرچاو ڕوونی، ڕێوییەكە زۆربەی بردوەتە ناو حەشاماتەكە و بە ئاسانی دەرگاكەی بۆ كراوەتە بچێتە ناو ماڵەكەوە بیشێوێنیت. لەوەش تێدەگەیت مرۆڤەكەی ناو شاشەكە، بەجۆرێك وێنە واقیعییەكەی گۆڕاوە، بوە بە لایك و كۆمێنت. تەنها لە ڕێگەی ئەو دوو ئاماژەیەوە دەتوانێت بوونی خۆی لەناو دونیاكەدا پیشان بدات! لێ كۆبوونەوەی جەشامات لە دەوری دیمەنی بێكەڵك، هاواری واعیز، نمایشكار، بانگەشەی ئایدۆلۆژی ساختە، هەواڵ و دەنگی ساختە، ئاماژەن بۆمان، منداڵەكانی ناو ماڵەكە بەرەو پیری ئەو دەنگ و سیما فێڵاوییانەوە ڕۆیشتوون، ڕێویەكە پیشانی دەدان. بێگومان ڕێوییەكە بۆیە سیما و دەنگی خۆی دەگۆڕی تا منداڵە هوشیارەكان ناچار بكات، بچێتە ناو جیهانەكەیانەوە، كاتێك منداڵەكان خۆیان بەرەو پیری حەشاماتەكەوە بچن، ئیدی ڕێوییەكە پێویستی بەو هەموو تەكنیكی خۆ گۆڕینە نییە، چونكە حەشاماتەكە دەرگاكەی بەڕوودا كردوەتەوە..
دیوێكی دیكەی نیگاكردنەكە ئەوەیە: ئەم بەژداربوونە، بەژداربوونێكی واقیعی نییە، زمان و ئاماژە ڕۆڵی سەرەكی تێدا دەبینن. كەمترین بەركەوتن و گفتوگۆی لێ بەرهەم دێت، بۆیە كەمترین تێگەیشتنیشی لێ بەرهەمدێت. تەنها گفتوگۆی واقیعی دەتوانێت لە نێوان دوو بەژداربوودا، شێوازێك لە تێگەیشتن بهێنێتە ئاراوە، بەڵام دونیای شاشەكان، مەودای بەركەوتنی واقیعی نەهێشتوە و خستویەتە ناو چوارچێوەی شاشەوە. لەم چوارچێوەدا ئاماژە و زمان، جۆرێك لە بەدحاڵی بوون دەخاتە ڕوو. (بەدیوەكەی دیكەدا جۆرێك پەیوەندی شاشەیی و خۆشەویستی شاشەیی دروستدەكات، كە هیچ كات شوێنگرەوەی واقیع نین.) ئاماژەكان سنووردارن، بۆ كەسی بەكارهێنەر نییە، جگە لەو ئاماژانەی شاشەكە بۆی دیاری كردوە، زیاتر بەكاربهێنێت، زمانیش كە دێتە گۆ، زۆرجار ناتوانێت ئەو دیوە واقیعییە پیشان بدات، كە لەناو زماندا هەیە. زمان لە واقیع و بەركەوتندا زۆر جیاوازە لە زمان لەناو شاشەدا. چونكە زمانی واقیعی، هەڵگری ڕیتم و فەزایەكە، لە نێوان دوو كەسی گوێگر و قسەكەردا، زەمینە سازدەكات بۆ شێوازێك لە تێگەیشتن، ئەمما كەسی بەكاربەر زۆر جار ڕێوییەكە ناچاری دەكات پەرچەكردابنوێنێت، پەرچەكردارەكەی لەناو شاشەدایە و تەنها تیرێك بیەوێت بیوەشێنێت لە ڕێگەی زمانەوەیە، ئەم تیرە لە زۆر كاتدا بەو جۆرە دەكەوێتەوە لە ئاستە لاوازەكەی زمانەوە خۆی پیشان بدات.
كێشەی بەكاربەرەكە ئا لێرەدایە، ڕێگەی داوە ڕێوییەكە بە هەموو سیما و دەنگەكانییەوە بێتە ناو ماڵەكەی. پرسیار لەخۆی ناكات، مادام دەرگاكەم كردەوە، بۆچی دەرگاكردنەوەكە بۆ كۆی سیما و دەنگەكان بێت؟ بۆچی سنووردارنەبێت و تەنها ئەو بەشانەی تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان لە خۆم نزیك بخەمەوە، لە دونیاكەمەوە نزیكن؟ دونیای شاشەكان هەرچۆنێك سنووری بۆ دابنێیت، هێشتا هێزی ئەو گەورەترە لە سنوورەكانی بەكاربەر، كەسی بەكاربەر گەر ناوكێكی ڕقی نەبێت بۆ پاراستنی دونیاكەی خۆی، بێگومان كاتێك خۆی دەبینێتەوە لەناو حەشاماتی بەخەسارچوودا وێنەی خۆی دێتە بەرچاو. چۆن دەرهێنەری دەقە شیعرییەكەی منداڵەكان، دواجار كەوتە ناو هەژمونی شاشەكانەوە و لەبەر ڕیكلامێك هونەری گۆرانییەكەی كوشت، بەهەمان شێوە، بەكاربەریش لەناو ماڵەكەی خۆیدا، گەر وەك منداڵی سمۆرەكە هوشیار نەبێت، ڕێوییەكە فێڵێك دەدۆزێتەوە بۆ ئەوەی بێتە ناو ماڵەكەوە. نیگەرانی بەكاربەر لەهاتنە ناوەوەی ڕێویەكە، هەمان ئەو نیگەرانییەیە ئەم وتارە دەیخاتە ڕوو بۆ بەكاربەری ناو حەشامات. پێدەچێت گەر بڵێین: شوێنەكان ئاڵوگۆڕیان پێكراو هەڵە نەبین، زۆرێك لە بەكاربەرەكانی دونیای شاشەكان، چوونەتە شوێنی ڕێویەكە و، شاشەكان چوونەتە شوێنی منداڵەكانی سمۆرەكە، ئەوە ئیتر بەكاربەری ئالودەیە بەشوێن فەزای ناو شاشەكان دەگەڕێت، نەك خودی شاشەكان بێت.
پێش دروستكردنی تەلەفزیۆن و دونیای شاشەكان، ژیان ڕەوتی خۆی لەدەست نەداوە، بە پێچەوانەوە زۆرێك لە شتەكانی ناو ژیان هەڵگری مانایەكی جوانبوون، بە هاتنە ئارای شاشەكان، زۆرێك لە شتەكان، ئیدی ئەو مانایەیان نەما پێشوتر هەیانبوو. لەوانەیە قورسبێت داوا لە مرۆڤی ئەم سەردەمە بكەیت لە شاشە دووربكەوێتەوە، بەڵام قورس نییە، بكەویتە گفتوگۆ لەگەڵی تاكو شێوازی بەركارهێنانەكەی بە ڕێگایەكی تەندروست ئەنجام بدات. كۆی ئەو بێكەڵكییەی ڕۆژانە لە ڕێگەی شاشەكانەوە دەیڕژێنێتە ناو ژیانەوە، دەیخاتە ناو بینین و زمانەوە، نە مرۆڤەكە دەكەن بە مرۆڤێكی پڕزانیاری، نە مرۆڤێكی هوشیار و بە ئەزموون، بەڵكو دەیكەنە بەكاربەرێكی ناو جیهانەكەی خۆیان، چ جۆرە بەكاربەرێك، كە وەك بڕغوێكی بچوكی ناو ماشێنە گەورەكەی ئەو جیهانە. بڕغوێك تەنها بە چەند هێمایەكی دیاریكرداو، لەگەڵ ڕووبەرێكی تەسكی كۆمێنتدا، ڕێگەی پێدەدرێت خۆی تێدادەربخات. ئەویش كاتێك ئەم خۆ دەرخستنەی بۆ دەڕەخسێنێت، بە دیمەن و هاواری ناجۆری لاواز، دەروونی بشێوێنن بۆ ئەوەی ناچاری پەرچەكرداری بكەن. سەیر لەوەدایە ئەم بەكاربەرە پرسیار لەخۆی ناكات، من لەم شوێنە بێكەڵكەدا چیدەكەم؟ یان ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتییە بێكەڵكە لای من چیدەكات؟!
حەتمەن بەكاربەری هوشیار بەم دونیایە، هەمیشە سنوور لە دەوری بەكارهێنانەكەی دەكێشێت، نە ڕێگە بە خۆی دەدات هەموو تۆڕو شوێنێكی لابێت، نە لەگەڵ شەپۆل و ئایدۆلۆژیا ساختەكانی ناو شاشەكان هەنگاو دەنێت، نە هێندە كەم ئەزموونە، جیهانەكە فریوبدات لەرێگای فێڵێكی شاشەییەوە دونیا تابەتییەكەی خۆی بشێوێنێت و ڕێویەكە بباتە ناو ماڵەكەیەوە، نە ئاستی حەشامات و گوتاری پوچی ڕۆژانە پەرچەكرداری بۆ دروستدەكەن. بەم پێیە: شاشە، بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، بە تەلەفزیۆنەوە، بە هەموو بەشەكانییەوە، كاتێك پێویستە، مرۆڤ نەبێتە بوڕغوێكی ناو ئامێرەكە و ڕێگە نەدات دونیا تایبەتییەكەی خۆی لەبیربكات بۆ ئەو دونیا گشتییەی، كە ژیان گەمارۆدەدات بە بابەتی بێكەڵك. (هەر مرۆڤێك تایبەت مەندی خۆی لەدەست دا، بەها مەزنەكانی ژیانیشی لەدەست دەدات.)