مه‌لا به‌ختیار
10/02/2020
پێشەكی، دانی پیا دەنێم، هەڵەم كردووە، كە تا ئیستا كتێبی (من العالم الثالث الی الاول) ی (لی كوان یو)م نەخوێندۆتەوە، كە سەرگوزشتەی سەنگاپورە لەساڵانی (1965-2000) بەوردی باسدەكات.
هەروەكو لە پێناسەی كتێبەكەدا، دوێنێ لەم پەیجەدا وتومە، كە هەشت بابەتی لەسەر دەنوسم. بەڵام تائێستا (114) لاپەڕەم لە (839) لاپەڕە تەواو كردووەو پەراوێزگەلێكی زۆرم لەسەر لاپەڕەكانی نووسیوە، پێ دەچێ بابەتی زۆرتر لەسەر بۆچونە ریالیستیەكانی ئەم سەركردە ناوازەیە بنوسم.
لەپێشەكیەكەیدا (33) سەركردەو بیرمەندی جیهان، لەسەر بابەتەكانی كتێبەكەیان بەنایابی نووسیوە، لەپەراوێزی دوای ئەو بیرمەندانە دەڵێم: ئەم چەپكە قسانەی سەرانی جیهان، بەسن بۆئەوەی گەورەیی (لی كوان یو) بزانرێ.
لەلاپەڕە (20)دا، كیسنجەر لەپێشەكی كتێبەكەدا دەڵێ: هەموو وڵاتان، كە دوای قۆناغی كۆڵۆنیالیزم دەركەوتن، مێژوویەكی بەراوردكاریان نییە. ئەوەی لەرۆژئاوادا لە چەندین سەدەدا ئەنجام درا، پێویست بوو لەدەهە یان دوو دەهەدا، لەهەلومەرجێكی زۆر ئاڵۆزدا، لەوڵاتانی كۆڵۆنیاڵدا بەتەواوەتی ئەنجام بدرێ.
لەدرێژەی بۆچونەكانیدا، كیسنجەر لەهەمان لاپەڕەدا دەڵێ: سەنگاپورە لەسەر ئەو راستییە، نمونەیەكە. لەبەرئەوەی لەرۆژهەڵاتی دوردا بنكەیەكی دەریایی بریتانیا بوو. لەهیچ ئەگەرێكدا خەونی دامەزراندن و سەرخستنی دەوڵەتی نەتەوەیی نەبوو، تەنها دوای هەرەسی وڵاتانی ئۆروپا دوای جەنگی دوەمی جیهان نەبێ، كە بووە مایەی داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا.
ئەم بۆچونە، نەك دەستنیشانكردنێكی قوڵی قۆناغەكەو دۆخی دامەزراندنی سەنگاپورەیە، بەڵكو هەمەلایەنە قۆستنەوەی هەلی سیاسی دۆخی دوای جەنگی دووەمیشە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی گەلێكی ژێردەستەی وزە لێبڕاوی، گەمارۆدراوی چەندین دوژمنی كەتە كەتە.
كیسنجەر، لێرەدا، قسەیەكی زۆر جوان دەكات و بەدیقەتەوە دەنوسێ: بەڵام مێژوو دەری دەخات كە حساباتی هاوكێشە بەڵگەنەویستەكان، دەتوانرێ بەدانایی و پەرۆشی كەسایەتیە ناوەزەكان هەڵبگێردرێتەوە.. تاد
بۆئەوەی باشتر لەو سەردەمەدا بزانرێ كیسنجەر بۆ وای نوسیوەو سەرۆكی سەنگاپورەش چۆن توانیویەتی وڵاتێكی لاوازی بەلەنگازی پەروپوت، بكاتە وڵاتی پێشكەوتوو، فەرمون بزانن ئەوكاتە سەنگاپورە چەند بوەو چۆن بووە؟. كیسنجەر، لەهەمان لاپەڕە (20) دا دەنوسێ:
سەنگاپورە، كە لەسەر دورگەیەی لماوی هەڵكەوتووە، سامانی سروشتی نەبووە. لەپەنجاكاندا لەنیو ملیۆن سەرژمێری كەمتر بووە (ئێستا سێ ملیۆنن) 74،4 % چینی و 13،6 % ولاوسی و 8،6% هندی بون. لەباشورەوە ئەندونوسیا بە (100) ملیۆنەوە، لەباكورەوە مالیزیا بە 6،28 ملیۆن دراوسێیان بون. بەگشتی سەنگاپورە بچوكترین وڵاتی گەمارۆدراوی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا بووە.
ئەم سەنگاپورەی ئەو سەردەمە كە (لی كوان یو) رابەرابەتیەكەی گرتۆتەدەست. ئیتر لەو هەلومەرجەو لەناو ئەو كێشمە كێشانەدا، سەرۆكی وڵاتەكەو هاوڕێكانی بەنەخشەیەكی ستراتیژی، پشت ئەستور بەگەلەكەیان و پەروەردەكردنی ئەقڵ بەزانست و زانیاری، بەسیاسەتی دوور لە دروشم بازی و شەڕی لاوەكی ناوخۆیی، بەگیانی لێبوردەیی و دووركەوتنەوە لە پیلانگێڕی دەوروبەرو ناوخۆ، توانییان، یەكێك لەباشترین وڵاتانی جیهان، لەسەر سەرزەمینێكی بچوك و خەڵكێكی هەژارو بێدەرامەت، بێسامان، بێ نەوت، بێ پشت و پەنا.. دابمەزرێنن. ئەمە لە كاتێكدا ئەو هەلومەرجە لە دوای جەنگی یەكەم، بۆ باشوری كوردستان هەڵكەوت، كەچی بەفیڕۆدرا.
لەبابەتەكانی لەمەودوا، وردەكاری ئەو راستیانە دەنوسین.
بەشی دووەم
هەڵسەنگاندنی كتێبی (من العالم الثالث الی الأول)
ئەم كتێبە ئەوەنە راستی‌و ئامارو رووداوی تیایە، هێندە بە زانستیانە نووسراوە‌و راستیەكانی سەلمێندراوە، چەندی لەسەر بنوسرێ كەمە. بە داخەوە لە ئەدەبیاتی سیاسی كوردستاندا، كەمترین بابەتیان لەسەر هەیە.وەكو..
سەرۆكی ئەم وڵاتە هەژارە، بە ئامار بۆ پشكی ساڵانەی تاك، لەلاپەڕە (25)دا، راستیەكی باوەرپێنەكراو دەڵێ: كە ساڵی 1959 سەرۆك وەزیرانم گرتە دەست داهاتی تاك (400) دۆلار بوو. ساڵی 1990 گەیاندویەتیە(12.200) دۆلار‌و كە ساڵی 1999 وازی هێناوە، گەیشتووەتە (22.000) هەزار دۆلار.
دەك خەرمانبەرەكەت، ئەمەیە سەرۆك‌و نەخشەی ئابووری هاوچەرخ، ئەمەیە تێگەیشتن لە بازاڕی ئازادو تەكنیكو لە پێگەیاندنی عەقڵ، ئەمەشە ژێرخانی ئابووری،بە چل ساڵی حوكمڕانی ئاستی ژیانی هاوڵاتی وڵاتی هەرە دواكەوتووی گەیاندووەتە ئاستێكی ستانداردی وڵاتانی یەكەمی جیهان.
ئەم پێشكەوتنەی چۆن بەدیهێناوە؟ دیارە، بە گەندەڵی، مشەخۆری، ستەمكاری، پیلانگێڕان‌و شەڕی ناوخۆ بەدی نەهێناوە، بە پێچەوانەی هەموو ئەو دیاردە دزێوانە، توانیویەتی سەربكەوێ،دیقەت بدەن، كاتێك وڵاتەكەلەو پەڕی نەهامەتیدا بووە، ئەم سەرۆكە خانوویەكی نەبووە هەتا وەكو سەرۆك بیپارێزن، كە چی سوور بووە لەسەر پرنسیپ‌و پاكێتی خۆی. لە لاپەڕە (32)دا ئاوا باسی ئاسایشی وڵاتەكەی‌و خانووەكەی خۆی دەكات:هەتا شوشەی گولەبەند پەیدا دەكرێ، بە شێوەیەكی كاتی، بە پلێتی پۆڵایین پەنجەرەكانیان داپۆشین ژوورەكانمان هەروەكو زیندانی لێهات.
لەو دۆخەدا كە ئاسایشی وڵاتەكە زۆر خراپ بووە، دەڵێ: تەنها دوو بەتالیۆن سەربازمان هەبووە، ژمارەیان دوو هەزار سەرباز بوون‌و عەمیدێكی مالیزی فەرماندەیان بووە. ئەمیش ئەوەندەی بە قسەی مالیزیای كردووە بە قسەی سەنگاپورەی نەكردووە.
كاتێك، دەستیان كردووە بە پەیوەندی دیبلۆماسی‌و جێ بەجێكردنی ستراتیژی ئابووری‌و بازاڕی ئازاد.. لە لاپەڕە (35)دا دەڵێ: كۆمۆنیستەكان هێرشی توندیان كردە سەرمان‌و بە خۆفرۆشی‌و بە كرێگیراوی ئیمپریالیزم‌و دەرەبەگایەتیان لەقەڵەم داین. هەر لەوكاتەدا، كودەتا لە ئەندەنوسیا روودەدات‌و من لە پەرێزی لاپەڕە (33)دا دەنووسم: رۆژگارێكی ترسناك بووە. ئەندەنوسیا كەتوەتە ناو شەڕی ئەهلیەوەو نیو ملیون كۆمۆنیست كوژراون. ئەندەنوسیاش دراوسێی سەنگاپوورەیەو هەموو (6) ساڵیش بووە رزگاریان بووە، سوپاشیان نەبووە، كۆمۆنیستەكانی سەنگاپورەش لەشەڕدا پاشكۆی كۆمۆنیستەكانی ئەندەنوسیابوون.
ئەم رووداوانە، ترساندوونی‌و زووتر ویستویەتی سوپایەكی سەربەخۆی بەهێز درووست بكات. داوای لی هندستان‌و میسر كردووە هاوكاری بكەن. بەڵام (نەهرۆ) و (جەمال عبدالناسر)لەترسی ئەندەنوسیا‌و ئیسلامیەكان ئامادە نەبوون یارمەتیان بدەن. ئەمیش ناچار هانای بۆ ئیسرائیل بردووە، بڕوانە لاپەڕە (42)ی كتێبەكە. بەڵێ ئیسرائیل. ئەمە لەكاتێكدا هەم ئیسلامیەكان‌و هەم كۆمۆنیستەكان دژی ئیسرائیل بوون. بەڵام ئەم سەرۆكە، دورتری بینیوە، ئیسرائیل رازی بوون‌و بە نهێنی،بەناوی مەكسیكەوە پسپۆریان ناردووە. چۆنیەتی دامەزراندنی سوپای سەگاپورەوچۆن چۆنی دەرباز بوون لە كێشە تایەفیەگەریەكان‌و شەڕی ناوخۆ، ئەزموونێكی گرنگیان هەیە، بە هیوام لە بابەتەكانی ئایندە باسیان بكەم.
