پێش ئەوەی باشووری كوردستان لە ساڵی 1925دا بە دەوڵەتی ئەوسا تەمەن 4 ساڵانی عێراقەوە بلكێندرێت، شاندێكی كۆمەڵەی گەلان هاتبووە كوردستان و دوای ئەنجامدانی زنجیرەیەك دیدار و لێكۆڵینەوە پیشنیازی كردبوو بە مەرجێك ئەو هەنگاوە بنرێت كە دەوڵەتی عێراق زمانی كوردی بە فەرمی بناسێت و فەرمانبەرانی دامودەزگاكانی دەوڵەت لە كوردستان لە گەلی كورد بن.

5 ساڵ دواتر و لە ڕێككەوتنی نێوان  عێراق و بەریتانیادا لە ساڵی 1930 دا، حكوومەتی عێراق هیچ حسابێكی بۆ كورد نەكرد و ئەمەش ناڕەزایی زۆری گەلی كوردستانی لێ كەوتەوە و ئەوەی زیاتر لەو بارەیەوە لای ئێمە ناسراوە، ڕاپەڕینی خوێناویی بەر دەروازەی سەرایە لە شاری سلێمانی كە ڕۆژی 6ی ئەیلوولی ساڵی 1930 ڕووی دا و خوێنی تێدا ڕژا و دواتر ئەو ڕۆژە لە مێژووی كورددا بە ڕۆژی شەشی ئەیلوولی ڕەش ناسرا. بەڵام ڕۆژنامەی "Vakit"ی توركی لە شرۆڤە هەواڵێكی ژمارەی ڕۆژی 15ی ئابی ساڵی 1930دا، واتە 21 ڕۆژ بەر لە خۆپێشاندانەكەی بەر دەركی سەرا، پێمان دەڵێت خۆپێشاندان دژ بە ڕێككەوتنی عێراق و بەریتانیا سەرانسەری كوردستانی گرتووەتەوە بە كەركوكیشەوە كە ڕۆژنامەكە لە ڕیزی شارە كوردییەكاندا ناوی هێناوە. 

من تەواوی وتارەكەی ڕۆژنامەی "Vakit"م وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی و لای خوارەوە دامناوە. پەرەگرافی یەكەمی وتارەكە لە لاپەڕەی یەكەمی ڕۆژنامەكەدا بڵاو كراوەتەوە و پاشماوەكەی لە لاپەڕەی چوارەمدایە، وەك ئەوەی لە وێنەكەدا خستوومەتە لاكێشەی سوورەوە. بە دوای ئەوەدا كورتە نووسینێك هەیە دەربارەی كەسایەتییەكی كورد بە ناوی محەمەد شوكری سەگبان كە پزیشكی پێشت بووە و بەسەرهاتێكی سەیری هەیە. ڕۆژنامەكە ناوبراو بە "ناپاك شوكری محەمەد" ناودەبات و ئەو كورتە وتارەم لە وێنەكەدا خستووەتە لاكێشەی شینەوە. بە دوای ئەوەشدا كورتە هەواڵێك دەربارەی ڕێككەوتنەكەی عێراق و بەریتانیا هەیە كە لە وێنەكەدا خستوومەتە لاكێشەی زەردەوە.

سەرەتا دەقی كوردیی شرۆڤەی ڕۆژنامەكە دەخەمە بەرچاوتان و پاشان كۆمەڵێك تێبینی و زانیاری لەبارەیەوە دەخەمە ڕوو:

ڕۆژنامەی "VAKIT"ی توركی، ساڵی سیازدەیەم، ژمارە 4526، هەینی، 15/8/1930:
كێ دەیانجووڵێنێت؟
كوردەكانی عێراقیش ڕاپەڕین
لە سلێمانی و كەركوك و هەولێر و سەرجەم شارە كوردییەكان زنجیرە خۆپێشاندانی گەورە ڕوویان داوە، كوردەكان داوای موختارییەتیان كردووە
كوردەكانی عێراق لەم ڕۆژانەی ڕابردوودا جموجووڵی گرنگیان دژ بە حكوومەتی عێراق ئەنجام داوە. كوردەكان لە سەرانسەری دەڤەرە كوردنشینەكانی عێراق زنجیرە خۆپێشاندانی گەورەیان ساز كردووە و داوایان كردووە موختارییەتێكی تەواویان پێ بدرێت و ڕایانگەیاندووە ئەگەر موختارییەتیان پێ نەدرێت، حكوومەتی عێراق بایكۆت دەكەن و لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا بەشداری ناكەن. 

پرسی كوردەكانی عێراق بەمجۆرە دەستی پێ كردووە:
كۆمەڵەی گەلان ساڵی 1926 شاندێكی لێكۆڵینەوەی بۆ عێراق ناردبوو و ئەو شاندە پێشنیازی هەندێك مافی بۆ كوردەكانی باكور كردبوو. بە دوای ئەوەدا حكوومەتی عێراق زمانی كوردیی وەك زمانێكی فەرمی ناسی و دەستی كرد بە دامەزراندنی تەنیا فەرمانبەری كورد لە ناوچە كوردییەكان و كەوتە هەوڵدان بۆ ئاوەدانكردنەوەی نیشتمانی كوردان و بنیاتنانی ڕێگەوبان لەوێ. بەو جۆرە كوردەكانی عێراق كەوتنە دۆخێكی نایابەوە. 

(بەشی خوارەوەی لە لاپەڕە 4دایە.)
لاپەڕە 4:
(بەشی سەرەوەی لە لاپەڕە 1دایە.)
كوردەكانی عێراقیش ڕاپەڕین
بە پێی بۆچوونێك، ئەو پارەیەی كە حكوومەتی عێراق بۆ وڵاتی كوردانی خەرج كردووە، سێ قاتی ئەو باجەیە كە لە كوردەكانەوە بە دەستی هێناوە. هەرچەندە حكوومەت و خەڵكی عێراق بە گەیشتنی كوردەكان بەو دۆخە ڕازی نەبوون، بەڵام دانیان بە خۆیاندا گرتووە بۆ ئەوەی هیچ ڕووداوێك نەقەومێت و ویستوویانە بەو جۆرە پارێزگاری لە یەكیەتیی عێراق بكەن.

وەلێ ئەو ئاسانكارییەی بەرامبەر بە كوردەكان كراوە، ئەوانی لە ڕادەبەدەر لە خۆبایی كردووە و دواجار لە سەرەتای ئەم مانگەدا خۆپێشاندانی گەورەیان ئەنجامداوە و داوای موختارییەتی تەواویان كردووە و هەڵوێستێكی ‌هەڕەشەئامێزیان لە بەرامبەر حكوومەتی عێراق وەرگرتووە.

جێنشینی تەختی پاشایەتیی عێراق میر غازی لەو نێوانەدا سەری لە دەڤەرە كوردنیشنەكان داوە و كوردەكان جگە لەوەی بە شێوەیەكی لە ڕادەبەدەر بێ حورمەتانە پێشوازییان لێ كردووە، تەلەگرافیان بۆ بەغداد و بۆ كۆمیسیاری باڵای ئینگلتەرا و بۆ بارەگای كۆمەڵەی گەلان لە جنێڤ ناردووە و تیایدا ڕایانگەیاندووە كە خوازیارن لە عێراق جیا ببنەوە. 

حكوومەتی عێراق ناچار بووە لە بەرامبەر ئەو دۆخەدا كوردەكان ئارام بكاتەوە و جێگری سەرۆكی حكوومەت و چەند وەزیرێك سەردانی سلێمانییان كردووە و بڕیاریان داوە لەگەڵ كوردەكاندا بگەن بە ڕێككەوتن.

ئێمە وێنەیەكی ئەو سكاڵایەمان بە دەست هێناوە كە كوردەكان لە میانەی سەردانی جێنشینی تەختی پاشایەتیی عێراقدا بۆ سلێمانی داویانەتە دەستی و لێرەدا وەك خۆی وەری دەگێڕین:

"بەر لە هەموو شتێك بە ناوی تەواوی میللەتی كوردەوە بەخێرهاتنی زاتی فەخامەت دەكەین و لە پای ئەوەی لیواكەمانی شەرەفمەند كردووە، خۆمان بە بەختیار دەزانین. كوردەكانی وابەستەی تەختی ئێوە ئەم داواكارییانەی لای خوارەوە پێشكەش دەكەن و خوازیاری بەدەستهێنانی شەرەفمەندین:
وەك ئاشكرایە حكوومەتی حەزرەتی باڵا شا فەیسەڵ لەم ڕۆژانەدا ڕێككەوتنێكی دەربارەی كاروبارە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی عێراق لەگەڵ ئینگلتەرا واژۆ كردووە. بە پێی ئەو ڕێككەوتننامەیە ئینتیداب هەڵوەشێندراوەتەوە و بەرپرسیارێتیی كاروباری ناوخۆ دراوە بە حكوومەتی عێراق.

بەم بۆنەیەوە بە بیری دەهێنینەوە كە ئەو شاندەی لەلایەن كۆمەڵەی گەلانەوە بۆ پرسی دۆخی موسڵ نێردرابوو، پێشنیازی كردبوو لە پێناوی پاراستنی زمان و تایبەتمەندییە نەتەوەیییەكانی تری كوردەكاندا لە دەڤەرە نەتەوەیییە سەرەكییەكانی كوردەكان موختارییەت بدرێت بە جەنووبی كوردستان. مادەكانی 3 و 4 لە بڕیارنامەی كۆمەڵەی گەلان و مادەكانی 109 و 110 لە بڕیارنامەی بنەڕەتیی عێراق پشتیوانی لەو داواكارییە دەكەن. بەڵام لەو ڕێككەوتننامەیەدا كە ئینتیدابی عێراقی هەڵوەشاندووەتەوە، باس لەو مافە ڕەوا و پشتگیریكراوەی كورد و پێداویستیی پێدانی موختارییەت بە ئەوان نەكراوە. لەبەرئەوە سەرجەم كوردەكان ئەو سەودا و مامەڵەیە بە دەستدرێژییەكی ئاشكرا دادەنێن و داوا دەكەن مافی دانپێدانراوی موختارییەت بدرێت بە كوردستانی عێراق، واتە لیواكانی كەركوك و سلێمانی و هەولێر و قەزاكانی باكوری موسڵ و بەشی لای سەرەوەی دۆڵی دیان و ئومێدەوارین بە پێی پێداویستییەكانی ئەم سكاڵایە كار بكرێت و ڕادەستی حكوومەتی عێراق بكرێت....."
جێنشینی تەختی پاشایەتیی عێراق پاش وەرگرتنی سكاڵانامەكە بە سەرۆكی شارەوانیی سلێمانی گوتووە كە دەیخاتە بەردەستی باوكی. 
زۆربەی ئەو تەلەگرافانەی كە لەلایەن كوردەكانەوە بۆ بەغداد و جنێڤ و چاپەمەنییەكان نێردراون، واژۆی ژنانی كوردیشیان بەسەرەوەیە.

بە پێی ئەو زانیارییانەی كە لەو بارەیەوە لە بەغدادەوە بە دەستمان هێناوە، ئەوانەی لەم جموجووڵانەدا هانی كوردەكان دەدەن، پشكێنەرە ئیدارییەكانن كە هەر هەموویان ئینگلیزن و بە فەرمانی لێپرسراوانی ئینگلیز لە عێراق هەڵدەسووڕێن. 

ئەو پشكێنەرە ئیدارییانە هەر كاتێك بخوازن دەتوانن كوردەكان بخەنە جووڵە و لە ڕێی ئەوانەوە هەڕەشە لە عێراقییەكان دەكەن. لەبەرئەوەی لەم كاتەدا ناڕازیبوونێكی گشتی بەرامبەر بەو ڕێككەوتننامەیە هەیە كە ئینگلتەرا خستوویەتییە بەردەم حكوومەتی عێراق، هەوڵ دەدرێت بە هەڵوێستی هەڕەشەئامێزی كوردەكان ڕای گشتی هێور بكرێتەوە.

چونكە هەروەك چۆن هەڵوێستی كوردەكان خزمەت بە داگیركاریی بیانی لە عێراق دەكات، مەبەستیشیان لە داواكردنی موختارییەت هاندانی كوردەكانی دەڤەرەكانی توركیا و ئێرانە و بەردەوامبوونیانە لەسەر بوونیان بە ئامێر بە دەست دەوڵەتێكی بیانییەوە.

ناپاك شوكری محەمەد
مەزهەر عوسمان ب. لە بیمارستانی ئیستانبوڵەوە ئەم بڕگەیەی دەربارەی ناپاك شوكری محەمەد نووسیوە: 
"گەنجێكی لاڵ و گرفتار كە لە ئەرگانی لە مولازمێكی قۆشمەی تورك و دایكێكی بەڕەچەڵەك كورد لە دایك ببوو، سی و پێنج ساڵ لەمەوبەر بە هەنبانەی پشتی و گۆچانی دەستییەوە دێتە ئیستانبوڵ. دوای نۆ ساڵ دەبێت بە پزیشك، دامێنی ئەم و ئەو ماچ دەكات و بە زمانی فس و لاڵەوە ڕیایی بۆ هەمووان دەكات و بە هاوكاریی هاوڕێ توركەكانی، توانای هزری سەد قات بەرز دەبێتەوە. ئەو پزیشكی پێستە ناوی شوكری محەمەد ئەرگانی بوو. ئەو بوونەوەرە چاوبرسییە كە لە هیچەوە ببوو بە شتێك، لە دایكی خۆی دەدات و فڕێی دەداتە سەر شەقام، ئەو دایكەی كە لە ساڵانی ئاگربەستدا ئەمی هێنابووە ژیانەوە. تەماحی نەبڕاوەی لەبن نەهاتوو پاڵی بەو نامەردەوە ناوە تا ڕادەی ناپاكیكردن لە نیشتمان و میللەتی خاوەن نیعمەتی خۆی. ئێستاش ساختەكارێك ئەم كەسە بێ ڕەچەڵەك و بە باوك توركەی بە بیانووی كوردایەتییەوە كردووە بە ئەندامی كۆمەڵەی كوردی. ئەم شەمشەمەكوێرەیە بە هەڵاتنی خۆری سەربەخۆیی لە وڵات بە شەوارە كەوتووە و لەگەڵ هاوشێوەكانیدا بۆ بەغداد هەڵهاتووە و لووتی لە ئاژاوەیەكی نوێی كوردی ژەنیوە... ئەو، نیازی خراپی پێشان داوە بەرامبەر بە وڵاتی بریندار و ماندوومان كە پێویستی بە ئارامی هەیە و بەرامبەر بە میللەتمان كە هەوڵی داوە ئەو بەخێو بكات و بیكات بە مرۆڤ.
گرووپەكەمان بە هیچ جۆرێك پەیوەندی بە سیاسەتەوە نییە. بەڵام خوێنەرانی خۆشەویستم، ئەگەر تەنیا جارێكیش بووە هاوكاری بكەن تا ئەم كەسە بێ ڕەچەڵەكەی هەڵتۆقیوی ناو خۆمان تێر و پڕ بە نەفرەت بكەین.

كوردەكانی عێراق
تایمس لە بۆمبای-ەوە نووسیوێتی:
ڕێككەوتنی نوێی ئینگلیز و عێراق بڵاو كرایەوە. كوردەكانی ناوچەی باكوری عێراق سكاڵایان لە مادەیەك هەیە كە بەرژەوەندییەكان دەپارێزێت، بەڵام نەخراوەتە پەیماننامەكەوە. 

ئەوان سكاڵاكەی خۆیان بە تەلەگراف گەیاندووە بە كۆمەڵەی گەلان لە جنێڤ. بە مەبەستی كۆتایی هێنان بەو جووڵەیە كە مەترسی فراوانبوونەوەی هەیە، جێگری كۆمیساری باڵا لەگەڵ جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری ناوخۆ و وەزیری داد چوونەتە كوردستانی عێراق. شاندەكە دەیەوێت بۆ خەڵكی بسەلمێنێت كە حكوومەتی بەغداد پابەندی بەڵێنەكانی خۆی دەبێت. جەعفەر پاشا ئەلعەسكەری كە ئەركی نوێنەرایەتیكردنی سەرۆك وەزیران بەجێ دەهێنێت، لە لێدوانی خۆیدا لە كەركوك گوتبووی هەر بزاڤێك زیان بە سەرزەمینەكانی پاشایەتی بگەیەنێت، حكوومەت بە هیچ شێوەیەك لێبووردەیی لە بەرامبەری نانوێنێت.

تێبینی و زانیاری:
１.  ڕۆژنامەكە لە مانشێتی وتارەكەدا دەستەواژەی "كوردەكانی عێراقیش ڕاپەڕین"ی بەكارهێناوە. مەبەست لەو "یش"ە ئەوەیە كە بەر لە خۆپێشاندانەكانی گەلی باشوور، ساڵی 1925 شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران و ساڵی 1930یش شۆڕشی ئاگری هەڵگیرسابوو.
２.  ڕۆژنامەكە لە مانشێتدا كەركوكی خستووەتە ڕیزی شارە كوردییەكانەوە.
３.  ئەو زمانی توركییەی وتارەكەی پێ نووسراوە، زۆر جیاوازە لە زمانی توركیی هاوچەرخ. بۆ نموونە؛ وشەی "موختارییەت" لەوێدا بە واتای "ئۆتۆنۆمی" بەكارهێندراوە. لە توركیی هاوچەرخدا لەبری "موختارییەت" وشەی "ئوێزەریك" بەكاردەهێندرێت.
４.  خەڵكی سلێمانی لە نامەكەیاندا بۆ جێنشینی تەختی پاشایەتیی عێراق سنووری هەموو باشووری كوردستانیان دەستنیشان كردووە. پێ دەچێت مەبەست لە "دۆڵی دیان" كە لە وتارەكەدا هاتووە، "دۆڵی دیالە" بێت.

５.  لە نامەكەی خەڵكی سلێمانی كوردستانی بە عێراوە لكێندراو بە "جەنووبی كوردستان" ناوبراوە.
６.  ژمارەیەكی زۆر لە ژنانی سلێمانی ئەو تەلەگرافانەیان واژۆ كردووە كە بۆ كۆمەڵەی گەلان لە جنێڤ و حكووومەتی عێراق و میدیاكان نێردراوە.
７.  ڕۆژنامەكە هەر لە سەرەتاوە بە بەكارهێنانی دەستەواژەی "كێ دەیانجووڵێنێت" گومان دەخاتە سەر خۆپێشاندانە ڕەواكانی گەلی باشووری كوردستان و لە كۆتایی وتارەكەشدا، وەك ئەوەی لەم سەردەمەشدا باوە، تۆمەتی پاشكۆیەتی بۆ وڵاتانی تری داوەتە پاڵ گەلی باشووری كوردستان.
８.  محەمەد شوكری سەگبان كە ڕۆژنامەی ناوبراو بە كورتە نووسینێك سووكایەتیی پێ كردووە، بەڕەچەڵەك خەڵكی قەزای مادەنە كە لەم سەردەمەدا سەر پارێزگای ئەلازیزە. پزیشكی پسپۆری پێست و پرۆفیسۆری وانەبێژ بووە لە نەخۆشخانەی جەراحپاشا. لە هەموو چالاكییەكانی كوردانی ئیستانبوڵدا بەشداری كردبوو. داهاتێكی زۆر باشی هەبوو، بۆیە هاوكاریی دارایی هەموو كۆمەڵە و بڵاوكراوە كوردییەكانی كردبوو. ناوی لە سەرەوەی لیستە "150 كەسییەكە"ی ئەتاتوركدا بوو، بۆیە ئەویش وەك خاوەن ناوەكانی تری سەر ئەو لیستەیە بۆ دەرەوەی وڵات هەڵهاتبوو. پاشان دەرچوونی لێبووردن، سەگبان گەڕایەوە توركیا. بەڵام بەر لە گەڕانەوەی، كتێبێكی بە ناوی "كوردەكان توركن" نووسی كە بوو بە مایەی شەرم و پەڵەیەكی ڕەش بە مێژووی ئەو كەسەوە. بۆ زانیاریی زیاتر دەربارەی سەگبان بڕوانە كتێبی: "بیرەوەرییەكانم، موسا عەنتەر، لە توركییەوە: محەمەد عەزەدین، دەزگای فام، هەولێر 2021.

 

ئا:بەكر شوانی