بڵێسە جەبار فەرمان
26/12/2021
مرۆڤەكان لە بیركردنەوە و هەڵسوكەوت و خەسڵەتدا جیاوازن، لە هەمان كاتیشدا هەموو كۆمەڵگەیەك تایبەتمەندیی خۆی هەیە و جیاوازە لەوەی تر. بێگومان فاكتەری جۆراوجۆر كاریگەریی لەسەر دروستبوونی كەسایەتیی مرۆڤەكان هەیە. هەروەكو چۆن فاكتەری جۆراوجۆر تایبەتمەندی دەدات بە كۆمەڵگەیەك كە جیاوازبێ لە یەكێكی تر.
خێزان و كۆمەڵگە دوو جەمسەری سەرەكین و كاریگەریی راستەوخۆیان هەیە لەسەر دروستبوونی كەسایەتی مرۆڤەكان.یەكێك لە باشترین دەركەوتەكان بۆ ناسینی خەسڵەتی مرۆڤ، پیشە و كارەكەیەتی، چونكە جۆری پیشە زۆرمان لەبارەی خەسڵەتی مرۆڤەكانەوە پێدەڵێت.
پیشەكانی وەكو مامۆستا، پزیشك، دادوەر، بازرگان، گوڵفرۆش، جووتیار، شوان، سیاسی و هتد… هەریەك لەم پیشانە كاریگەرییان لەسەر هەڵسوكەوت و شێوازی بیركردنەوەی مرۆڤەكان هەیە. بێگومان كە بۆ هەریەك لەم پیشانە واپێویستە هەندێك خەسڵەتی تایبەتی لەو كەسەدا هەبێت كە ئەم كارانە رادەپەڕێنن، بۆئەوەی گرەنتی سەركەوتنی بدەنێ لە پیشەكەیاندا یاخود سەركەوتووبن لە كارەكانیاندا.لێرەدا دەمەوێت باسی ئەو تایبەتمەندی و هەڵسوكەوتانە بكەم كە لە كەسێكی سیاسیدا بەدیدەكرێت.
*نەرجسیبوون
بەشێك لە كەسایەتییە سیاسییەكان خەسڵەتی نەرجیسیان هەیە. واتا كەسانێكن زۆر لە خۆیان رازین و خۆیان لە هەموو كەسێك پێ باشترە و خۆیان بە گونجاو دەبینن بۆ ئەوەی دەسەڵاتیان بەسەر شێوازی ژیان و گوزارنی خەڵكانی تردا هەبێت.كەسانی نەرجسی هەوڵدەدەن بۆ بەدەستهێنانی بایەخپێدانی زیاتر بە خۆیان. خۆیانیان لەلا دەبێت بە سەنتەری مەسەلەكان و دەبێت هەمیشە لە سەنتەریشدابن و سەرنجی هەموو كەسەكان بەلای خۆیاندا رابكێشن. خوازیارن هەردەم پیایاندا هەڵبدرێت و هەموو كەسێك وابەستەگی و پابەندێتی بێ سنووری بۆیان ھەبێت.
*دوودڵیی ناچاریی (The Obsessive Compulsive)
ئەم كەسایەتییە زۆر وردبینە و كۆشش دەكات لە هەموو كارێكیدا زۆر وردبێت، جدیەتی و وردەكاریی و وردبینیی لە كارەكانی ھۆكاری سەركەوتنێتی. لە هەندێك بواردا ئاستەنگی گەورەشی دێتە پێش، لە بواری تردا بەتایبەتی لە ساتەوەختی بڕیارە لەناكاوەكاندا. بیركردنەوەی زۆر و گەڕان بەدوای فاكتەرەكان و دیراسەكردنیان بۆ گەیشتن بە بڕیارێكی دروست خەسڵەتی ئەم كەسایەتییەیە. ئەمەش ھۆكاری زۆر سەرنەكەوتنیانە لە سیاسەتدا، چونكە كاتێك پێویستە بڕیاری خێرا و بوێرانە بدرێت، بێ گوێدانە خوێندنەوەی وردی فاكتەرەكان ئەم كەسایەتییانە شكست دەھێنن و توانای بڕیاردانی خێرایان نییە. هەربۆیە بۆ سەركردایەتیكردن زۆر گونجاو نین.
*مەكیاڤیلی (The Machiavellian)
كەسایەتی مەكیاڤیلی یاریكەرێكی لێزانن. خەسڵەت مەكیاڤیلیانە لە هەوڵی دۆزینەوەی خاڵی لاوازی بەرامبەرەكانیاندان بۆ بەكارھێنان و سەودا پێكردن بۆ بەرژەوەندیی سیاسی و تایبەتی خۆیان.مەكیاڤیلی زیاتر فۆكەس و سەرقاڵە لەسەر یاریكردن و بردنەوەیان، كەمتر بایەخ بە دەرئەنجامەكان دەدات. ئامانج بردەنەوەیە بەهەر ھۆكار و رێگا و هەر رێوشوێنێك بێت.
*خۆسەپێن و ستەمكار (The Authoritarian)
كەسێكی تاكڕەوی زاڵە، ئەم جۆرە كەسانە بڕوایان بە ھێز هەیە و رەچاوی هیچ شتێك ناكەن. تەنها ھێز بە پایەی سیاسەت دەزانن و كۆڵەكەی ئیشكردنیانە.
*پارانوید (The Paranoid)
زۆر كات وەكو یەكێك لە نەخۆشییە دەروونییەكان تەماشا دەكرێت. بەشێك لە سیاسییەكان بەشێوەیەك لە هەموو كەسێك و هەموو بابەتێك بە گومانن، كە دەتوانرێت وەكو نەخۆشی دەروونی تەماشا بكرێت. خاوەنی ئەم كەسایەتییە هەمیشە لە ترسی پیلانگێڕندان و متمانەیان بە ھیچ كەسێك نییە، هەموو كەسێك بە دوژمنی خۆیان دەزانن. تەنانەت سڵ لە سێبەری خۆشیان دەكەنەوە.
*تۆتالیتار(The Totalitarian)
كەسانێكن كە چاوەڕوانی گوێڕایەڵی تەواوەتی لە كەسانی دەوروبەریان دەكەن، هەرگیز بۆچوونی جیاواز قبووڵ ناكەن. دەسەڵاتەكەیان لە رێگەی ترساندن و سەركوتكردنەوە دەپارێزن، خاوەنەكانی ئەم خەسڵەتە، هەموو دەوروبەرەكەیان ژێردەستە دەكەن و بە هەموو شێوەیەك ئازادیی رادەربڕین بەرتەسك دەكەنەوە.بەشێوەیەكی گشتی زۆرێك لە سیاسییەكانی جیهان یەكێك لەم شەش خەسڵەتەیان تێدایە.بێگومان ئەم كەسایەتییە سیاسییانە لە هەر سیستێمێكدا بە جۆرێك بەرخوردیان لەگەڵ دەكرێت و ئامڕاز و دامودەزگای حكومڕانی جیاواز هەیە كە رێگریی لە تاكڕەویی و تۆتالیتارییان بكات و نەھێڵێت پلە و پۆستەكانیان بە شێوەیەكی ھەڵە بەكاربهێنن.
بۆ نموونە دەوترێت باراك ئۆباما كە كەسایەتییەكی (The Obsessive Compulsive) واتا لە بڕیارداندا زۆر دوودڵ بووە و پێویستی بە كاتی زۆر بووە، بۆ گەیشتن بە قەناعاتی بڕیاردان، بەڵام لەگەڵ تیمێك كاری كردووە و چەندین راوێژكاری بەدەورەوە بووە كە هاوكاری بوون لە بڕیارداندا.
شاراوە نییە كە كەسایەتی بیل كلینتۆن كەسایەتیەكی نەرجیسی بووە و بیروبۆچوونەكانی خۆی لە هەموو كەس پێ راستتر بووە. لەو بڕوایە بووە كە دەبێت هەموو كەسێك تاڕادەی پەرەستن بیپەرستن، هەر ئەم كەسایەتییە نەرجسییە بووە ھۆی هەڵەكردنی لەگەڵ مۆنیكا لوینسكی، بەڵام دامەزراوەكانی دەوڵەت رێگایان نەدەدا كە لە سنووری خۆی تێپەڕێت و خۆی بەسەر دامەزراوە حكومییەكاندا بسەپێنێت.
ئەگەربێت و بەوردی تەماشای بەشێك لە سیاسییەكانی عیراق و كوردستان بكەین و هەڵسەنگاندێك بۆ بڕیار و وتار و دەركەوتنەكانیان بكەین، دەبینین كە زۆرێك لە سیاسییەكانی ئێرەش تێكەڵەیەكن لە هەر شەش كاراكتەرەكە.
بەو پێیەی لێرە دامەزراوە حكومییەكان و پەرلەمان و دیوانی چاودێری و… ھتد سەربەست و ئازاد نین لە جێبەجێكردنی ئەركە یاسایی و قانوونییەكاندا و ساڵانێكی زۆرە كێشەكان بەشێوەیەك كەڵەكە بوون كە ئەو نەبوونی ئازادییە رێگە خۆشكەر بوون بۆ بەشێك سیاسییەكان بۆ بوونیان بە كەسانی تاكڕەو و نەرجسی و پارانوید و تۆتالیتار.
لە هەرێمی كوردستان و عیراقدا ژێرخانی ئابووری داڕماوە و پارەیەكی زۆر قەرزاری وڵاتانن. ئەمە لە سایەی بێبەرنامەیی و بڕیاری هەڵەی بەرپرساندا دروستبووە.دەربازبوون لەم قەرزە كەڵەكە بووە مەحاڵە و بۆ نەوەكانی دوای خۆمانی بەجێدەھێڵین و ئەوان لە ئێمە زیاتر دەبێت باجی بدەن. لەسەر ئەم هەڵانە كەس نەدرایە دادگا و ھیچ سیاسییەك لێپێچینەوەی لەگەڵدا نەكرا.
ئەگەر بێین و پرسیار لە زۆربەی ئەوانە بكەین كە بڕیاربەدەست بوون، ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە نەرجسیەتییان و تاكڕەوی و تۆتالیتاربوونیان، بە شێوەیەك لە لووتكەدایە كە هەڵەكان نابینن. هەموویان خۆیان پێ راستە و بەرامبەریان پێ هەڵەیە. هەمووی خۆی بە بەتواناترین دەزانێت و پێویستی بە راوێژ نییە و بڕیارەكانی دەبێت جێبەجێ بكرێت.
بەردەوامبوونی هەندێك لەم سیاسییانە بەبێ ئەوەی ھیچ لایەنێك هەبێت كە رێگرییان لێ بكات، دەبێتە ھۆی داڕمانی هەرێم و عیراق.لەناو حزبدا كێشەكان دەخرێتە ئەستۆی ئەوانەی پێش خۆیان لەناو حكومەتدا دەخرێتە ئەستۆی كابینەكانی پێشوو لەناو پەرلەمان دەخرێتە ئەستۆی خولەكانی پێشوو.
ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كەس خۆی بە هەڵە نازانێت، لەولاشەوە كەس بەرپرسیارێتی كەموكووڕیی هەڵناگرێت. هەمووانیش دەیانەوێت لەسەر حسابی ژیانی گشتی و خەڵك خۆیان باش پیشان بدەن.