لەم كورتە بابەتە دەمەوێت قسە لەسەر كێشە هەرە گەورەكەی دنیای جیهانگیریی بكەم كە من لێرە ناوم ناوە تەسكبینیی، كە مەبەستم لێی تەسكبیركردنەوەو بچوكبینینی كێشەكانی دنیای جیهانگیرییە. بەواتایەكی دیكە نزیكبوونەوە لە پرسگەل و كێشەو گرفتە جیهانییەكان لە دیدێكی لۆكاڵییەوە.
بەڵام وای بەچاكدەزانم كە سەرەتا هەندێك قسە لەسەر جیهانگیریی بكەم. جیهانگیریی زۆر قسەی لەسەر كراوەو بەزۆر شێوە باسكراوە، بەڵام من لێرە لە دوو وشە، یان چەمك، كورتیدەكەمەوە: قەبارە (scope) و خێرایی (speed). مەبەستم چییە لەو دوو وشەیە؟ ئەوە ڕوونی دەكەمەوە.
خۆی كاتێك باس لە جیهانگیریی دەكرێت هەندێك دەیگێڕنەوە بۆ سەردەمی بەفرین (ice age) چونكە ئەوكات مرۆڤ توانی لە بەشی ڕۆژهەڵاتی دنیا بەرەو بەشی ڕۆژئاوای (ئەمریكا) بڕوات و مرۆڤ لە تەواوی گۆی زەوی بوون پەیداكات. هەندێكی دیكە دەیگێڕنەوە بۆ هەندێك ڕووداوی مێژوویی وەك دروستبوونی ئیمبراتۆرییەتی ڕۆمان، یان گەشەو تەشەنەی ئیسلام بە جیهاندا، یان هاتنی جەنگیزخان و داگیركردنی بەشێكی زۆری دنیا، یان كۆڵانیزەكردنی ئاسیاو ئەفریقاو ئەمریكا لەلایەن هێزە ئەوروپییەكان، یان ڕووخانی دیواری بەرلین و باڵادەستبوونی ئەمریكا لەسەرتاسەری دنیا.
هەر یەكێك لەم ڕووداوانە كاریگەریی خۆی هەبووە لەسەر جیهانگیریی، بەڵام ئەو جیهانگیرییەی كە لە نەوەتەكانی سەدەی ڕابردوەوە پەیدابووە زۆر لەو جیهانگیرییە ناكامیڵانەی پێشخۆی دنیای بچوككردۆتەوە. بچوكردنەوەكەش لەو دوو وشەیە یان چەمكە دەردەكەوێت كە ئاماژەمپێكردن، قەبارەو خێرایی، وەك قەبارەی هاتوچۆو و خێرایی هاتووچۆ؛ قەبارەی بازرگانی‌و خێرایی بازرگانی؛ قەبارەی پەیوەندییەكان‌و خێرایی پەیوەندییەكان ...هتد. هاتوچۆ و بازرگانی‌و پەیوەندی لە جیهاندا هەر هەبووە بەڵام هیچ كاتێك نە بەم قەبارەیە نە بەم خێراییە. ئەو هێزە یان پاڵنەرەی لە پشت هەموو ئەو جوڵانەدایە پێشكەوتن‌و شۆڕشی پیشەسازی‌و تەكنۆلۆجیایە، جا پاڵنەری ئەمە سیستەمی سەرمایەدارییە یان بیرۆكەكانی نیولیبرالەكان ئەوە شتێكی دیكەیە.
جیهانگیریی وەك هەر دیاردەیەكی دیكە چەندین خاڵی پۆزەتیڤ‌و چەندین خاڵی نێگەتیڤی هەیە كە لێرە ناكرێت بە درێژی باسیان بكەین بەڵام بەخێرایی ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین. بۆنمونە، لە كاتێكدا كە گواستنەوەی كۆمپانیا بچوك‌و گەورەكانی دنیا لە ئەوڕوپاو باكوری ئەمریكا بۆ ئاسیاو ئەفریقیا بۆتە مایەی بێكاربوونی ملیۆنان كرێكار لە ئەوڕوپاو ئەمریكا، لەهەمانكاتدا هەمان پڕۆسە بۆتە مایەی دروستبوونی هەلی كار بۆ ملیۆنان بێكار لە ئاسیاو ئەفریقا، بەتایبەتی لە چین‌و هیند كە سەدان ملیۆن خەڵك لەم دوو وڵاتە لەژێر هێڵی هەژاری بە كەڵكوەرگرتن لە دەركەوتەكانی جیهانگیری دەرچوون‌و ئێستا یان كرێكاری دەستبەكارن یان لە چینی مامناوەندی گوزەران دەكەن. جیهانگیریی لەوكاتەی كە بۆتە مایەی بەیەكەوەبەستنی (interconnectedness) و پشتبەیەكتربەستنی (interdependence) وڵاتان ئەمیش بووە بە مایەی دوورخستنەوەی تارمایی شەڕو بەرقەراربوونی ئاشتی لە بەشی هەرە زۆری جیهان، لە هەمانكاتدا، بۆتە مایەی وێرانبوونی ژینگەو پەیدابوونی جیاوازییەكی گەورەی چینایەتی چ لە ناوخۆی وڵاتەكان چ لەنێوان وڵاتەكان.
سەرەڕای ئەمانەو دەیان خاڵی پۆزەتیڤ‌و نێگەتیڤی جیهانگیریی كە لێرە جێگەیان نابێتەوە چونكە لەم بابەتە دەمەوێت قسە لەسەر یەكێك لەو پرس‌و كێشە گەورانەی دنیای ئەمڕۆ بكەم كە دەكرێت بە دەركەوتێكی جیهانگیریی هەژماربكرێت كەچی تا ئێستا بێچارەسەر ماوەتەوە.
بەڕای من كێشەی هەرە گەورەی جیهانگیریی ئەوەیە كە دنیای جیهانگیربوو ڕووبەڕووی كۆمەڵێك كێشە بۆتەوە (لەوانە: وێرانبوونی ژینگە، بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی جیهان، تیرۆریزم، كۆچ‌و پەنابەری، ماددە بێهۆشكەرەكان تا دەگاتە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گواستراوەكان كە ئەمڕۆ خۆی لە كۆڕۆناڤایرۆس دەبینێتەوە) بەڵام سەرەڕای جیهانیبوونی كێشەكان كەچی بەگشتیی نزیكبوونەوە لە كێشەكان لەلایەن دەوڵەتەكان لۆكاڵییە، واتە لە دیدێكی تەسكبینیی لۆكاڵییەوە دەبینرێن‌و مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت، بۆنمونە:
كاتێك سەرۆكی ئەمریكا ناوی كۆڕۆناڤایرۆس وەك ڤایرۆسێكی چینی دەبات، ئەمە بێجگە لەوەی كە تاوانباركردنی چینە بە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە لە هەمانكات مانای ئەوەیە كە دەبێت چین چارەسەری بكات چونكە ئەوان بوونەتە مایەی بڵاوبوونەوەی. كاتێك چین دێت لەنێو ئەو هەموو وڵاتە كە دووچاری نەخۆشییەكە بوون یارمەتی ئێران‌و عێراق دەدات لە بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسەكەو دەڵێت ئەمە بۆیە دەكەین چونكە ئەم دوو دەوڵەتە كەوتونەتە سەر ڕێگای ئاوریشم (one road one belt). ئەمانە هەموو نیشانیدەدەن كە نزیكبوونەوەی وڵاتەكان بۆ ئەم كێشە جیهانییە نزیكبوونەوەیەكی لۆكاڵییەو پەیوەندی بە بەرژەوەندی نیشتیمانییەوە هەیە نەك مەترسی ئەم ڤایرۆسە لەسەر مرۆڤایەتی.
كاتێك ئەمریكا لە پێكهاتنی پاریس (Paris Agreement) بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەی گازە ئاڵودەكەرەكان دەكشێتەوەو بەرژەوەندی سەرمایەدارەكانی ئەمریكا دەخاتە پێش بەرژەوەندی ژینگەو مرۆڤایەتیی، ئەمە نیشانەی پێشخستنی بەرژەوەندی تەسكی دەوڵەتە بەسەر بەرژەوەندی گەورەی ژینگەو مرۆڤایەتیی. هاوكات نیشاندانی ئەوەیە كە نزیكبوونەوە لە كێشەكان نزیكبوونەوەیەكی لۆكاڵییە نەك جیهانیی.
كاتێك پەنابەرو كۆچبەرەكان دەرگاكانی وڵاتان لە ئەوڕوپا دەكوتن‌و وڵاتان تەلبەند زیاددەكەن‌و دەرگاكان بەڕوویاندا دادەخەن بێ ئەوە بیر لەوە بكەنەوە كە تا سەقامگیریی‌و گەشەی ئابوری لە ئاسیاو ئەفریقا بەرقەرار نەبێت ئەوە ئەوان لە هەڕەشەی كۆچبەران ڕزگارییان نابێت، ئەمە نیشانەی نزیكبوونەوەی لۆكاڵانەیە بۆ كێشەیەكی جیهانیی.
كاتێك تیرۆریزم لە ئەفغانستان‌و عێراق‌و سوریا گەشەدەكات‌و وڵاتان بەگشتیی ئەم كێشەیە بە كێشەی دنیای ئیسلام‌و موسڵمانان دەزانن ئەمە تێگەیشتنێكی لۆكاڵییە بۆ كێشەیەكی جیهانیی.
بۆیە بەڕای من تا لۆكاڵانە لە كێشەكانی ئەمڕۆی دنیای جیهانگیربوو بڕوانین ناتوانین كێشەو گرفتەكانمان چارەسەر بكەین. خۆئەگەر دیدو تێڕوانیمان گۆڕی ئەوكات بیركردنەوە لە میكانیزم‌و چارەسەرەكان دەستپێدەكەن‌و بەرەنگاربوونەوەیان ئاسانترو كاریگەرتر دەبێت.
گوایە ئەمڕۆ ئیمانۆئێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا، لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا، دۆناڵد ترەمپ، بە تەلەفۆن قسەیان كردوەو باسی هاوئاهەنگییەكی جیهانییان كردوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا. هیوادارم یەكێك لە خاڵە پۆزەتیڤەكانی ئەم پەتا نەگریسە، كۆڕۆناڤایرۆس، بەخۆداچوونەوەیەك بێت كە ڕێگەخۆشكەر بێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ هەموو كێشە جیهانییەكان لە دیدێكی جیهانییەوە نەك لۆكاڵیی.