ئەبوبەكر كاروانی
10/05/2023
دەنگدانەوەی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتی و پەرلەمانییە چاوەڕوانكراوەكەی توركیا، سنوورەكانی ئەو وڵاتەی بڕیوە.
واوێنای دۆخەكە دەكرێت، وەك ئەوەی وڵاتەكە لەبەردەم بوومەلەرزەیەكی راستەقینەو ڕووداوێكی مێژوویی چارەنووسسازدا بێت.
ئەمەش ئەگەر بەشێكی گەورەكردنی دەست ئەنقەست بێت، لە لایەن هەندێ ناوەندی نەیاری توركیا بۆ ئەوەی هەر بەڕاستی لایەكان و توركەكان وا بیبینن و رەنگدانەوەكانی بەسەر ئەو وڵاتەدا وێرانكەر بن، هەروەها پێویستی سازدان و بەڕێوەبردنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی دوو جەمسەرە سیاسییە دژ بەیەكەكەی ئێستای توركیا بێت،
بەشەكەی تری راستی تێدایە، بەحوكمی توندیی جەمسەرگیرییە سیاسییەكەو ململانێ لەسەرخوودی دەوڵەت و سیستم و ئەگەرو كاریگەرییەكانی لەسەر دۆخی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و تاڕاددەیەك جیهانیش كە لێرەدا بواری چوونە سەریان كەمە.
مەترسیی هەڵبژاردنەكەو لاوازبوونی دەوڵەت و گۆڕینی سیستم و دەستبردن بۆ قوڵایی و ژێرخانەكەی و دووبارە داڕشتنەوەی جومگەو دامەزراوەكانی لەلایەن پارتی دەسەڵاتدارەوە لەماوەی بیست ساڵ حوكومرانی و بەرزە فڕی و ئاواتە كەسییەكانی سەرۆكی ئێستاو وێناكردنەكانی بۆ فۆرم و ڕۆڵی توركییای زلهێزو مەزن ، دەستێووەردانەكانی لەناوچەكەو جۆری ئیدارەدانی ململانێكان لەدوای ٢٠١٥ و بەتایبەتیش كودەتاكەوەو ئەو دابەشبوون و جەمسەرگیرییە تووندە ناوخۆییەی لەمەو هەوڵی ناوخۆیی و دەرەكی لە (٢٠١٣)ەوە بۆ گۆڕینی نیزامی ئێستا لە چوارچێوەی پاكتاوكردنی ئاسەوارەكانی بەهاری عەرەبی و پشتیوانیەكانی، كارێكیان كردووە، لەگەڵ ئەوەی لە ئێستاداو بە رواڵەت دەوڵەت بەهێز دەردەكەوێت، لەجەوهەردا لاواز ببێت، بەحوكمی ئەو دابەشبوون و كەرتبوونەی لە كۆمەڵگەی سیاسیدا ڕوویداوە، كەجەمسەرگیریی و ململانێ یەكی توندی لێكەوتۆتەوە.
وەك بنەمای گشتیش جەمسەرگیری توندی لەم شێوە، دەوڵەت بێهێز دەكات، هەرەشە لەسەقامگیری دەكات.
بۆیە گەر لەڕووی یاساییەوە هەڵبژاردنەكە لە چوارچێوەی دەوڵەتدا بكرێت، بە كردەوە لەسەر دەوڵەت خۆیەتی بەحومی گۆڕانكارییەكانی ناوی و بە ئامرازكردنی لە ململانێ سیاسییەكانداو نەبوونی سازانی نیشتیمانی لەسەر فراوانكردن و نوێكردنەوەی بنكە جەماوەری و دامەزراوەیی و میكانیزمەكانی لەخۆگرتن.
هەڵبژاردن بەتامی شۆرش:
هەڵبژاردنەكە بەحوكمی ئەو هۆكارانەی پێشوو كەڵەكە بوونی ناكۆكییەكان و سنووردار بوونی توانای وەرگرتن و دانەوەی سیستم و دروشم و وێناو هەست و جۆری سازدانەكان، سەبارەت بە ئۆپۆزیسیۆن هەڵبژاردنە بە تامی شۆرش، بەحوكمی ئەوەی چوونكە ئۆپۆزیسیۆن واوێنای دۆخەكە دەكات خەبات بۆ ڕووخانی دیكتاتۆرییەت و گۆڕینی سیستم و بەدەسهێنانەوەی دەوڵەتی دزراوو ئازادی زەوتكراوو كۆتایهێنان بەسەركوت و دەستەبەركردنی پاروەنانی ڕۆژانەی هاووڵاتی و بەدەستهێنانەوەی ناوبانگی شێوێنراوی وڵات دەكات؟ ئەوەش پڕۆژەی شۆڕش و بانگەشەی بەهاری توركییە نەك هەڵبژاردن لە چوار چێوەی سازانی نیشتیمانی لەسەر سیستم و چوارچێوە دامەزراوەییە دەسەڵاتدارە دەوڵەتیە بێ لایەنەكان. هەر لێرەشەوە شكستی ئۆپۆزیسیۆن دەرگا بەڕووی ئەگەری جۆراوجۆردا دەكاتەوە.
بەم جۆرەش ئەگەر دروشمی ئۆپۆزیسیۆن نان و ئازادی و كەرامەت بێت، ئەوا دروشمی ناوەندی هاوپەیمانی حوكمڕان: پاراستنی شكۆو سەربەخۆیی و ناسنامەیە، ئاماژە بەوە دەكات چۆن توركیا لە سایەی حوكمی ئەماندا فڕۆكەو تانك و مووشەك و كەشتی فڕۆكە هەڵگرو غازو نەوت بەرهەم دەهێنێ بەرامبەر زلهێزەكان و لەوانەش ئەمریكا توانای وتنی نەخێری هەیەو توركیای كردووە بەزلهێزو سەرەڕای دۆخی خراپی ئێستا خستوویەتیە ڕیزی بیست ئابوورییە بەهێزەكەی جیهانەوە.
هەربۆیە گەلەكۆمەی ئۆپۆزیسیۆن لە سیستم و سەرۆكەكەی بە فۆرمێ لە خۆفرۆشی و پاشكۆیی و پیلان گێڕی و لێدان لە پڕۆژەی هەڵسانەوەی نەتەوەو لێدانی زلهێزی توركیا وێنا دەكات.
ئەم گوتارە ناكۆك و پڕ لە هاندان و ئیدانەكردنانەش وادەكات هاوكاریكردنی یەكتر لە چوارچێوەی پرۆژەی دەوڵەت و سیستمێكی سازان لەسەر كراودا قورس بكات و نیگەرانیش لەدۆخی دوای هەڵبژاردن بەدوا خۆیدا بێنێت.
بە پیرۆزكردنی هەڵبژاردنەكان:
هەڵبژاردنی ئەمجارە لە سۆنگەی: هۆكارەكانی پێشوو جدی بوونی ململانێكەو نزیكی شانسی دەرچوونی پاڵێوراوەكان لەیەك و ترسان لە دۆڕاندن و مامەڵەی نادیموكرات و تۆڵەكردنەوەی دوای هەڵبژاردن و پێگەیشتن و قوڵبوونەوەی دژ بەیەكی یەكانی ناو دەروونی سیستم و كۆمەڵگە، بەجۆرێكە جەمسەرەكان سەرجەم تواناو رەمزو كەرەسەكانیانی تیادا كۆدەكەنەوەو بەكار دەهێنن. وەك ئەوەی كۆتا هەڵبژاردن و تاقیكردنەوەی شانسی هێزەكان و دیاریكردنی چارەنووسی كۆتاییان بێت. لەم چوارچێوەشدا لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا ئاین ئاماددەییەكی گەورەی هەیەو بەشداری لە جیاكردنەوەو ناسنامە پێدانی هێزو بەرەو سەنگەرەكان پێدەكرێت.
لەلایەنی هاوپەیمانی دەسەڵاتدارەوە، ئەوان نووێنەری ئاین و ناسنامەو ئەخلاقی رەسەنی كۆمەڵایەتی و مێژووی شكۆدار دەكەن. لایەنی بەرامبەر، لەڕێی ئامادەكردنەوەی تارمایی توندرەویی عەلمانییەتی توندرەوی توركیاو ڕۆڵی جەهەپە لەو نێوەندەو وروژاندنی هەندێ پرسی وەكو مافی هاورەگەزبازەكان لەلایەن چەپەكان و لەوانەش هەدەپەوە، وەك هەرەشە لەسەر ناسنامەی دینی و ئەخلاقیی كۆمەڵگە وێنا دەكەن و ناوەندە دینییەكە بەوە دەترسێنن ئەگەر پاڵێوراوی ئۆپۆزسیۆن سەربكەوێت، وەرزێكی تری سووكایەتی بەناسنامەی ئاینی و بەرتەسككردنەوەی ئازادییە ئاینییەكان و گێچەڵكردن بە قوتابخانە دینییەكان دەستپێدەكات.
ئەوەی سەیرە مەسەلەی بەكارهێنانی ئاین هەر بە هاوپەیمانی حوكومڕانەوە نەوەستاوە، بەڵكو ئۆپۆزیسیۆنیشی گرتۆتەوە، چوونكە بەحوكمی پێویستیەكانی رەواندنەوەی ئەو مەترسیانەی گووتاری بەرامبەر لەسەر ئۆپۆزیسیۆن و كاندیدەكەی درووستیان كردوە پێویستیان بە هەندێ شت لەم بارەوە هەیە.
بەڵام مەسەلەكە لای سەرۆكی ئاك پارتی ئەو سنوورەی تێپەراندوو گەیشتە بانگهێشتكردنی مێژووی شەڕی ناوخۆی موسوڵمانان لەنێوان پێشەوا عەلی و موعاوییەدا و بەكارهێنانی وەك ئامرازێكی وێكچوواندن و ناسنامە پێدان بە ململانێكانی ئێستای وڵاتەكەی و جەمسەرە دژ بەیەكەكان، لەم چوار چێوەشدا خۆیانی بە شوێنكەوتووانی پێشەوا عەلی لە قەڵەمدا، وەك ئاماژەیەك بۆ تاوانباركردنی بەرامبەر بە داگیركردنی دەسەڵات و پێشێلكردنی بەهاكان و وەلانانی دیموكراسی و پەیرەوكردن لە دەوڵەتی زۆرو سەركوت و نایەكسانی؟
سەرۆكی ئێستای وڵاتیش و روژاندنی ئەم مەسەلەو ئاماژەكردنی كلكچدار ئۆغڵۆ، بەناسنامە عەلەوییەكەی، بەنیشانەی تایەفەگەری بوون و بەرتەسك كردنەوەی فراوانی ئیسلام بۆ تەنگەڵانی مەزهەب و تایەفییەكان و ئەو نایەكسانییەی لێیان دەكەوێتەوە، لە قەڵەمدا.
هەرچۆنێك بێت، بەكارهێنانی ئاین بەم خەستییە وەك ئامرازی ململانێ رەهەند ئاڵۆزتر دەخاتە سەر دابەشبوونەكەو لە هەندێ ڕوەوە لەبوواری سیاسی دەیكاتە دەرەوەو مۆركێكی عەقیدەیی پێدە بەخشێت، كەئەوەش ئەگەر سنووری بۆ دانەنرێت، مەترسی گەورە بۆسەر ئایندەی پەیوەنییەكان دروست دەكات و ئیسلام لە ناسنامەیەكی هاوبەشی كۆمەڵگەییەوە دەكاتە كەرەسەیەكی ئایدۆلۆژی ململانێ.ئەم رەهەندەش لەئێستادا بەئاقاری پارتی دەسەڵاتداردا سنوورەكانی توركیاشی بڕیوەو بەشێ لە ناوەندە دینییەكەی ناوچەكەو بەتایبەتیش دنیای عەرەب بەشدارە، كەرەنگە بەشێكی لەو مەترسییەوە سەرچاوەی گرتبێت كە توركیای ئێستا بەدووا عەلقەی ململانێ و ئومێدی خۆی سەیر بكات و واببینێت، بەڕووخانی بەرەو ڕووی چارەنووسێكی قورس و نادیار دەبێتەوە؟
بە كورتی توندی ململانێ و جەمسەرگیرییەكان وایانكردووە، لەجەوهەردا لە ململانێی سفری نزیك ببنەوە. واتە یان من یان تۆو كۆتایی بردنەوەی هەردوو لا لەسۆنگەی وێناكردنی سیستم ووڵاتەكەوە.
هەروەها وێناكردنی سەركەوتن وەك سەركەوتنێكی: دینی و ئەخلاقی و ئایدۆلۆژی و سیاسی بەسەریەكەوە و بەزینیش بەهەمان شێوە! وەترسان لەوەی بەرەنجامەكان دۆخی نەخوازراوی بەدوادا بێت، بەحوكمی خۆ ئامادەكردنی ئۆپۆزیسیۆن بە گیانی: یان بردنەوە، یان بردنەوە و بیركردنەوەی بەرامبەریش بەعەقڵییەتی: هەموو شتێك لە پێناو سەركەوتن و شكستپێهێنانی ئۆپۆزیسیۆندا.
كێشەقووڵەكەش لەم چوار چێوەدا لەوەدا خۆی دەخاتە ڕوو كەكێبڕكێ گۆڕاوە بە ململانێ و ململانێش بە دوژمنایەتی، دووژمنەكانیش هەوڵی ئاڵ و گۆڕی ئاشتیانەی دەوڵەت لەگەڵ یەكتر نادەن، بەڵكو دەخوازن یەكتری لەگۆڕەپانەكە بكەنە دەرەوە، نەمێنن، گەرماشن مەترسی درووست نەكەن وملكەچی هەژموونی ئەوبن.
ئەم هەناسە لەئێستادا لەلێدوان و دەربڕینی بەشێ لە سیاسەتمەدارو ڕۆژنامەنووس وچالاكووانی هەردوولادا هەستی پێدەكرێت، بۆنموونە ڕۆژنامە نووس مەردان یەنرداغ نزیك لە جەهەپە نووسیوویەتی:
پێویستە لە ١٤ ی مایۆدا بۆ شكستپێهێنانی ئیسلامییە فاشستەكان، ئەستەم بە خەرج بدەین! رەنگە ئەو فاشیانە لەكاتی دۆڕانیاندا دەسەڵات ڕادەست نەكەن، بۆیە پێویستە خۆمان ئامادەبكەین بگۆڕێین بە شۆڕشگێڕ؟
لەبەرامبەرەوە، وەزیری ناوخۆ واوێنای ئۆپۆزیسیۆن و پاڵێوراوەكەیان دەكات كە لەوە لاوازترن توانای بەڕێوەبردن وسەركردایەتی كردنی ئێستای توركیایان هەبێت، بۆیە لەئەگەری سەركەوتنییان دەبێت خۆمان بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی پەشێوی ئامادە بكەین، ڕاستە ئەمە بەشێكە لەجنگی دەروونی وپڕووپاگەندەی هەڵبژاردن و بەهاوەڵاتی دەڵێت: لەنێوان ئێمەو پەشێوی یەكێكیان هەڵبژێرن، بەڵام خاڵیش نییە لە نیگەرانی ووێناكردنی دوواڕۆژ. بەتسیبەتیش لەحاڵەتی سەركەوتنی ئۆپۆزیسیۆندا دەبێت سەرۆككۆماری ئێستا خۆی بۆئەوە ئامادەبكات دەوڵەتی قوڵی پێشوو ئۆپۆزیسیۆنی ئێستاش كارێك بكەن كۆتایی تەمەنی لەزینداندا بگوزەرێنێت، ئەگەر هەندێ ڕێكەوتن ورەدو بەدەڵ نەیەتە كایەوە.
لەكۆتایدا دەڵێین، ڕاستە فۆكۆیاما دەڵێت لەڕۆژ هەڵاتی ناوەراستدا لەسێ وڵاتدا دەوڵەت هەیەو یەكێ لەوانە توركیایە. هەربۆیە دۆخی توركیالەگەڵ هەندێ وڵاتی عەرەبی ناوچەكە بەراورد ناكرێت، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت، بەهۆی:
كەرتبوونی نوخبەی تەقلیدی دەسەڵاتدار، حوكمكردنی بیست ساڵەی ئەكەپە لەدرەوەی نوخبە مێژووییە تەقلیدییە دەسەڵاتدارەكەوە، شۆربوو بوونەوەی ململانێكان لەسەر حكومەتەوە بۆ ناودام ودەزگاكانی دەوڵەت، درێژە كێشانی كێشەی كوردو چارەسەر نەكردنی، قەیرانی دیموكراسی وكۆمەڵگەی سیاسی وتەشەنەكردنی پۆپۆلیزم لەسەرئاستی جیهان وتەنانەت دیموكراسە بەهێزەكانی وەكو ئەمەریكا، پێكەوە كارێكیان كردووە، ئەم دەوڵەتە لەئێستادا شەكەت دەربكەوێت ولەهەركات زیاتر مەترسی لەسەر بێت. بۆیە ئەگەر دووای بوومەلەرزەی هەڵبژاردن دۆخەكە بەدیارنەمانی هەندێ سەركردەو هێزی سیاسی لەسەر گۆڕەپانەكە، بگیرسێتەوە توركەكان بە خاوەن شانس دادەنرێن، بەڵام قەیرانی دەوڵەت درێژەی دەبێت، چونكە توركیا بەكردەوە پێویستی بەپەیمانێكی كۆمەڵایەتی نوێ هەیە، ئەویش هەموواری دەستوورو دەستكاری پێناسەی دەوڵەت و سیستم و هاووڵاتی و كۆتایهێنان بە دەوڵەتی تاك رەهەندو ناوەند گەرای دەوێت، بۆئەوەی لە چوارچێوەی پەیمانە نوێكەدا توانای لە خۆگرتنی ئەخلاقیانەی جیاوازییەكانی ناوی هەبێت و لەرەقییەكانی كەم دەكاتەوە.