زۆرجار بیر لەوە دەكەمەوە ئەو وڵاتانەی كوردستانیان داگیركردووە یان كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، ئەگەر وڵاتی دیموكراسی بووایان كێشەی كورد چۆن دەبوو؟ هەر زوو رادەچڵەكێم و بە ئاگادێمەوە، دیموكراسی و داگیركاری دووانەیەكی دژ بەیەكن، ئەگەر دیموكراسی بووان، داگیركاریی رووی نەدەدا، تا پرۆسەی داگیركاریش بەردەوام بێت، دیموكراسی بەرهەم نایێت. بۆیە چاوەڕوانییەكی نالۆژیكییە پێمان وابێت دیموكراسی دەتوانێت لە چوارچێوەی یەك قەوارەدا چارەسەری كێشەی نەتەوەیەكی داگیركراو بكات.
ئەشێ دیموكراسی چارەسەرێكی باش بێت بۆ پێكەوەژیانی ئیتنیك و ئایین و مەزهەبی جیاواز، بەڵام كێشەی كورد كێشەیەكی ئیتنیكی و ئایینی و مەزهەبی و تەنیا جیاوازیی نەتەوەییش نییە؛ بۆ نموونە: هەر یەك لە وڵاتانی توركیا و ئێران و عێراق و سووریا بێجگە لە كورد و نەتەوەی سەردەستەی تورك و فارس و عەرەب، چەندین ئیتنیكی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی جیاوازی تێدایە. دەتوانرێت بە پیادەكردنی سیستمێكی دیمكوراسییانە، جۆرێك لە دادپەروەری دەستەبەر بكرێت كە ئیتنیك و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكان هەست بە جیاكاری نەكەن، بەڵام ئەمە بۆ كورد و كێشەی كورد لەو وڵاتانە راست نییە، چونكە لە بنەڕەتدا كێشەی كورد، كێشەی داگیركارییە نەك جیاكاریی، كورد خاك و نیشتمانەكەی داگیركراوە. ئەو پێكهاتە و ئیتنیك و ئایین و مەزهەبە جیاوازانەی دیكە، لە نیشتمانێكدا دەژین نەتەوەی سەردەستە دەیانچەوسێنێتەوە، سیستمی بەڕێوەبردنی وڵات جیاكارییان بەرانبەر دەكات. ئەم زووڵم و ستەمكارییەی سەر ئەوان دەتوانرێت بە دیموكراسی چارەسەر بكرێت. بەڵام بۆ كورد پرسێكی دیكەیە.
وەك چۆن ئەوە راستە ئەگەر لە سەرەتاوە دەوڵەتەكانی (سەفەوی و عوسمانی) دیموكراسیی بووان، داگیركاریی رووی نەدەدا. ئەوەش هەر راستە دوای ئەم پرۆسەی داگیركارییانە، توركیا و ئێران و عێراق و سووریا تا كێشەی كورد لە وڵاتەكانیان بمێنێ ناتوانن ببن بە وڵاتی دیموكراسی، چونكە لە بنەڕەتدا دیموكراسی لەناو قەوارەی یەك دەوڵەتدا چارەسەری كێشەی نەتەوەیی ناكات. تەنانەت ئەگەر ببنە سیستمی فیدراڵیش. ئەوانە چارەسەرن بۆ جۆرێك لە بەڕێوەبردن و دابەشكردنی دەسەڵات، نەك چارەسەری ریشەیی كێشەی نەتەوەیی.
ئەمە نەك تەنیا هەر بۆ ئێمەی كورد و وڵاتانی داگیركەری كوردستان وایە، بۆ كێشەی هەموو ئەو میللەتانە راستە كە خاوەن خاك و جیۆگرافیای خۆیانن و لەلایەن دەوڵەتی نەتەوەیەكی دیكەی سەردەستەوە خاك و نیشتمانەكەیان داگیركراوە. له هیچ كیشوەرێكی دونیادا دیموكراسی نەیتوانیوە ببێتە چارەسەر ئەگەر دابەشكاری لە وڵاتەكانیان نەیێتە ئاراوە. گشتپرسییەكەی هەرێمی كەتەلۆنیا لە ئیسپانیا كە هاوكات بوو لەگەڵ گشتپرسیی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لە دوو سیستمی بەڕێوەبردنی جیاوازی نێو دنیای دیموكراسیی رۆژئاوا و دیكتاتۆریەتی رۆژهەڵات بوون، یەك چارەنووسمان هەبوو. ئیسپانیای ناو سیستمی یەكێتیی ئەوروپا و دونیای دیموكراسی رەفتاری باشتر نەبوو لە عێراقی ناو كۆمەڵگەی خێڵەكی عەرەبی و جیهانی ئیسلامی.
لێرەدا ئەوەی بۆ هەلومەرجی ئەمڕۆی كورد جێی هەڵوەستە لەسەركردنە ئەوەیە كە ئەگەر دیموكراسی راستەقینە نەتوانێت ببێتە رێگەچارەیەكی لۆژیكی بۆ چارەسەری پرسی كورد لەو وڵاتانەی كوردستانیان داگیركردووە، چۆن دیموكراسییەكی خەڵەتێنەری رووكەشانەی وەك ئەوەی لە توركیا و عێراق لە ئارادایە، یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەر؟ بەپێچەوانەوە دەتوانرێت ئەوە بسەلمێندرێت كە ئەم جۆرە دیموكراسییە ژەهرێكی مەترسیدارە دەكرێتە ناخی كوردەوە، رەنگە كورد لەوەدا شانسی هەبووبێت كە لە سەرەتای پرۆسەی دروستبوونی دەوڵەتەكانی توركیای نوێ و عێراقی عەرەبی ئەم شێوازە لە دیموكراسیی رووكەشانە پەیڕەونەكراوە؛ ئەو زووڵم و ستەمكارییانەی بەرانبەر بە كورد گیراونەتەبەر، یارمەیتدەر بوون لە دروستكردنی گیانی بەرگریی و مانەوەی كورد، ئەگەرچی هەموو رێگەیەك بۆ سڕینەوەی گیراوەتەبەر.
مەبەستمە بڵێم زەبروزەنگ و ستەمكاری داگیركەرانی كوردستان، لێكەوتە و كاردانەوەكانی، ئەو بزووتنەوە كوردییانەی بەرهەمهێناوە كە لە رابردوودا بەرگرییان لە بوون و ناسنامەی نەتەوەیی كورد كردووە لە بەشە جیاجیاكانی كوردستان. سەرباری بەخشینی قوربانیی بێشومار، ئازار و مەینەتیی چەندین نەوەی یەك لەدوای یەكی میللەتەكەمان، كۆمەڵكوژیی و دەربەدەری و ئاوارەبوون، بەڵام نەتوانراوە كورد و ناسنامەی نیشتمانەكەی بسڕنەوە. ئەگەر ئەوەی ئێستا وەك تاكتیك و سیاسەتێكی نوێی دەوڵەتانی داگیركەر لە توركیا و عێراق بەڕێوەدەبرێت بەناو رێگەخۆشكردن بۆ بەشداریی كورد لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، لە 100 ساڵی رابردوو پەیڕەوی لێبكرایە، كاریگەریی زۆر خراپی دەبوو لەسەر خۆوابەستەكردن بە نەتەوەی سەردەستەوە، چونكە ئەگەر ستەمكاری رووحی بەرگریی چاندبێت، وابەستەبوون كورد بە قەدەری توانەوە دەسپێرێت.
تەماشا بكەن لە رابردوودا لەبەرئەوەی پەیڕەوی ئەو سیاسەتە نەكراوە، هەر كوردێك نەك لەڕووی كردارییەوە ئەگەر بە بیركردنەوەش باوەڕی بەوە هەبووبێت دەكرێت لەگەڵ نەتەوەی سەردەستە و دەسەڵاتی ناوەندگەرایی دەوڵەتەكان مامەڵە بكرێت، وەك نەنگییەك بۆیان تۆماركراوە. ئەوەی ئێستا هەندێك لە سیاسی و نوخبەی خوێندەواری كورد بانگەشەی بۆ دەكەن بەتایبەت لە باشووری كوردستان بۆ رووكردنە ناوەندی دەوڵەتی نەتەوەی سەردەستەی عەرەب لە بەغدا، ئەگەر پێش پەیڕەوكردنی ئەم ستراتیجە نوێیەی نەتەوە سەردەستەكان، هەر سیاسی و خوێندەوارێ لە هەزاردا یەكی ئەمەی بگوتبایە، شەرمەزار دەكرا، بەڵام ئێستا بە ئاشكرا وەك شانازی بانگەشەی بۆ دەكرێت.
بۆ میللـەتێكی چەوساوه و خاك داگیركراوی وەك كورد، تا دەسەڵاتدارانی نەتەوەی سەردەستە ستەمكارتربن، لێكەوتەكانی بۆ دروستكردنی گیانی بەرگریكردن لای كورد باشترە لە دیموكراسییەكی رووكەشی خەڵەتێنەرانەی وەك ئێستا كە ئاراستەیەكی بەرهەمهێناوە كورد بەرەو شوێنێكی زۆر خراپ دەبات.
چارەسەری ریشەیی كێشەی كورد لە ناوچەكە، پێدانەوەی ئەو مافەیە كە لێی زەوتكراوە، ئەویش دەستهەڵگرتنیانە لە داگیركاریی خاكەكەی. هەر رێگەیەكی دیكە وەك دەروازەی چارەسەر بگیرێتەبەر، سەرئەنجام ئاو دەكاتە ئاشی نەتەوە سەردەستەكانی ئەو دەوڵەتانەوە كە كوردستانیان داگیركردووە. بۆیە لە هەر بەشێكی كوردستان هەر دەرفەتێك بەناوی ئاشتی، بەناوی بەشداریی كورد لە پرۆسەی حوكمڕانی هاتەپێش، دەبێت كورد وەك وێستگەیەك بۆ گەیشتن بە چارەسەرە ریشەییەكە كەڵكی لێوەرگرێت، نەك وەك چارەسەر بیبینێت، چونكە ئەگەر ئامانجە ستراتیجییەكە سەربەخۆیی نەبێت، له هەر وێستگەیەكی كاتیدا بەشێك لە خەسڵەتی كێشەكەی لەدەست دەدات و دواجار بەپێی تێپەڕبوونی كات شتێك نامێنێتەوە بەناوی كێشەی كورد.