ئەگەر كێشە و ناكۆكی نێوان سوننە و شیعە لە تەواوی وڵاتانی جیهانی ئیسلامی لە جیاوازی تێڕوانین و دونیابینی ئایینییەوە سەری كێشابێت بۆ كۆمەڵێك رەهەندی كولتووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت ئابووریش، بەڵام لە عێراقدا سەرباری ئەو رەهەندانە، رەگ و ریشەی قووڵتر و جیاوازتری هەیە. تێكەڵ بووە بە دوژمنایەتی لەمێژینەی نێوان فارس و عەرەب و پرسی ئاسایش و جیۆپۆلەتیكی ئێران و عێراق.
هەر بۆیە لە مێژووی سەد ساڵەی دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە بۆ ئێستا، ناكۆكییەكانی نێوان ئەم دوو مەزهەبە ئایینییە، شێوازێكی جیاوازتری هەبووە لە ململانێی نێوان سوننە و شیعە لە وڵاتانی دیكەی ئیسلامی. لە هەریەك لەو وڵاتانەی جیهانی ئیسلامی كە پێكهاتەی دانیشتووانەكانیان لە هەردوو مەزهەبەكەی سوننە و شیعە پێكهاتبێت، ئەگەر هەر كامیان دەسەڵاتدار بووبن، هەوڵی پەراوێزخستنی مەزهەبەكەی دیكەیان داوە. بەڵام لە عێراق لە پەراوێزخستنەوە پەرەی سەندووە بۆ پەرتەوازەكردن و پرۆسەی سڕینەوە.
لە دروستكردنی دەوڵەتی مەلەكی عێراقەوە تا رووخانی سەدام، ماوەی ئەو 83 ساڵە جڵەوی حكومڕانی بەدەستی كەمینەی سوننەووە بووە، هیچ رێگایەك نەماوە نەیانگرتبێتەبەر بۆ سڕینەوەی شیعە. لە پەرتەوازەكردن و لەسێدارەدان و تیرۆری پیاوانی ئایینی و كەسایەتییە سیاسییەكان و كوشتنی بەكۆمەڵی گەنجان و هەوڵدان بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە شیعەنشینەكان.
لەدوای رووخانی سەدامیشەوە بۆ ئێستا، ماوەی 20 ساڵە دەسەڵات و جڵەوی حكومڕانی عێراق بەدەستی هەرە تووندڕەوترین تائیفییەكانی شیعەوەیە. لە ماوەی ئەم 20 ساڵەدا، شیعە زۆر لەوەی زیاتر كە بەسەریان هاتبوو تۆڵەی ئەو 83 ساڵەی حكومی سوننەكانیان كردووەتەوە.
نەك هەر ئەفسەر و فڕۆكەوان و پلەدارە سوننەكانی ناو دەزگا ئیداریی و ئەمنی و هەواڵگرییەكان، بەڵكو بە هەزاران مامۆستای زانكۆ و ئەندازیار و پزیشك و كەسانی نوخبەی سیاسی و چالاكوانی سوننەیان تیرۆر كردووە. هەر بەوەشەوە نەوەستان لە هێنان و راوەدوونانی داعشدا هەموو جوگرافیای سوننەیان لەگەڵ زەویدا تەخت كرد، دیموگرافیای سوننەیان گۆڕیی و پرۆسەی تەشەیوعیان بردووەتە ناو قووڵایی سوننەوە. رەمز و كەسایەتییە سیاسییەكانیان شكاندن و بە بیانووی تیرۆرەوە بە دەیان هەزار گەنجی سوننەیان كوشت و هەزارانیان بێسەروشوێن كرد و سەتان هەزاریان لێ ئاوارە و دەربەدەر كردن.
بەشێك لەو تاوانكارییانەی بەرامبەر بە سوننە پەیڕەوكراون و بەردەوامییان هەیە، جۆرێكە لە تۆڵەكردنەوەی فارس بەرامبەر بە عەرەب، بەشێكی تۆڵەی شەڕی هەشت ساڵەی ئێرانە لە عێراق. پاش ئەوە گەڕانە بەدوای دەستەبەركردنی دڵنیایی بۆ دەسەڵاتی شیعی بەسەر عێراقدا.
ئەگەر سوننە بە ماوەی 83 ساڵ پرۆسەی لێدان لە شیعەی لە پەراوێزخستنەوە گەیاندبێتە پەرتەوازەكردن. شیعە لە ماوەی كەمتر لە دوو دەیەدا قۆناخی پەرتەوازەكردنی تێپەڕاند و كەمتر لە دوو دەیەی دیكەی پێویستە بۆ نكوڵیكردن.
ئەوەی ئێستا دەسەڵاتدارانی شیعە لە بێسەركردنی سوننەدا پەیڕەوی دەكەن، بۆ ئامانجی گەیشتنە بە قۆناخی نكوڵیكردن. پێویستیان بەوەیە كەس نەبێت سەركردایەتی سوننە بكات، كەس نەبێت كۆیان بكاتەوە و ئاڕاستەیان بكات، تا لە پەراوێزی ئەو پەرتەوازەییەدا لەنێو شیعەدا بیانتوێننەوە. لە تارق هاشمی و رافع عیساوی و لێدان لە بنەماڵەی نجێفییەوە تا دوورخستنەوەی حەلبووسی، هەرچەندە بۆ هەر یەكەیان جۆرێك لە تۆمەتی جیاواز و شێوازێكی جیاواز لە دوورخستنەوەیان پەیڕەوكراوە، بەڵام هەموویان ئەڵقەی پێكەوەگرێدراوی یەك پڕۆسەن، ئەویش ئەوەیە كە نابێت سوننە سەریان هەبێت.
ئەوەی لە پرسی بێسەركردنی سوننە و پرۆسەی سڕینەوەی سوننەدا پەیوەستە بە كوردەوە، بە حكومی جوگرافیا مەحكومبوونی كوردە بە هەمان چارەنووسی سوننە لە عێراقی شیعیدا. بەڵام ئەوەی وایكردووە پرۆسەی پەرتەوازەكردنی كورد بە بەراورد بە پەرتەوازەكردنی سوننە دوابكەوێت، لەبەر پێگەو بوونی سوننە بووە وەك لەمپەری یەكەم لەبەردەم ستراتیجی شیعە لە ناوچەكە. پاش گەیشتنە ئامانج لە جوگرافیای سوننە، بێ هیچ دوودڵییەك هەمان ئەو سیاسەتانە بەرانبەر بە كوردیش دەگرنەبەر.
لە ئێستادا كە هێشتا سوننەكان نوزەیەكیان تێدا ماوە، پێویستە كورد بە كەڵك وەرگرتن لە جەمسەرەكانی دیكەی هاوكێشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان، بەدەستگرتن بە پشتی سوننەوە، سەنگەری پێش خۆی بەهێز بكات. دەبێت كورد یارمەتیدەر بێت لەوەی سوننەكان بكەونەوە سەرپێی خۆیان و بەر بە هەژموونی تائیفیگەرای شیعی بگرن.
بەخشینەوەی گیانی بەرەنگاری بە سوننە، وادەكات پرۆسەی پەرتەوازەكردنی كورد دوابكەوێت. هەر دواخستنێكی ئەو مەترسییەش بە قازانجی كورد تەواو دەبێت. چونكە لە دیمەنە گەورەكەی هاوكێشە نێوودەوڵەتی و هەرێمایەتییەكەدا داهاتوویەكی باش لەبەردەم هەژموونی شیعەگەرادا نییە، ئەگەری بچووككردنەوەی هێز و جەمسەرە گەورەكانی ناوچەكە ئەگەرێكی چاوەڕوانكراوە. لە بەرژەوەندی زلهێز و خاوەن بڕیارەكاندا نییە هیچ كام لە تەرەفەكانی ناكۆك لە ناوچەكە هەژموونێكی بەهێزیان هەبێت. بۆ ئەوەی كات یارمەتیدەر بێت لە پاراستنی كورد تا ئەوكاتەی (خاوەن تەڵەكان) دەگەڕێنەوە. دەبێت كورد وابكات ململانێكە لەنێوان سوننە و شیعە بەردەوام بێت و شەڕەكە راستەوخۆ یەخەی كورد نەگرێت. ئەمەش لە دۆخێكی وەك ئێستادا بەوە بەدی دێت، كورد نەهێڵێت سوننە لەوە زەلیلتر بێت لەبەردەم شیعەدا.