مەحمود رەزا ئەمین
21/08/2020
پێشەكی
چەن مانگێ پێش خۆپیشاندانەكانی ١٧ی شوباتی ٢٠١١، لە زنجیرەیەك وتاری ٥ ئەڵقەیی‌دا گەڕام بە دوای وەڵامی ئەم پرسیارە دا: "ئایا سیستمی حوكمڕانی‌ی هەرێم دیمۆكراسی‌یە؟". لە كۆتایی زنجیرە وتارەكەدا گەیشتمە ئەو قەناعەتە كە سروشتی سیستمی حوكمڕانی لە هەرێم "نا دیمۆكراسی‌یە".
پاش ئەو دڕندایەتی‌یەی لە كاتی خۆپیشاندانەكانی شوباتی ٢٠١١ و رۆژانی دوایی‌دا، لە دەسەڵاتی حوكمڕانەكانی هەرێمم بینی، جارێكی كە گەڕامەوە سەر هەمان بابەت و پرسیم: "سیستمی حوكمڕانی‌ی هەرێم ئەگەر دیمۆكراسی نیە، ئەی چی‌یە؟".
ئەمجارەش لە دوتوێ‌ی زنجیرەیەك وتاری ٥ ئەڵقەیی ترا، گەڕام بە دوای وەڵامی پرسیارەكەما و دوای ئەوەی بەراوردم كرد لەگەڵ ژمارەیەك سیستمی حوكمڕانی، كە لەمێژوی مرۆقایەتی‌دا پراكتیزە كراون، گەیشتمە ئەو قەناعەتە كە سروشتی حوكمڕانی‌ی هەرێم "ئۆلیگارشی"یە. لە باتی یەكێك‌یش، هەرێم خاوەنی ٢ گروپی ئۆلیگارشی‌یە.
ئەو دو زنجیرە وتارە، كاتی خۆی لە ماڵپەڕی سبەی دا بڵاو كراونەتەوە و لە ئەرشیفەكەیا ماون.
لەبەر ئەوەی ئەم وتارە ئاراستەی بژاردەی سیاسی و رۆشنبیری‌ی كۆمەڵی كوردەواری‌یە، بە پێویستی نازانم لەم وتارەدا نیشانەكانی ئۆلیگارشی‌یەكانی دەسەڵاتی كوردی دوبارە بكەمەوە. كەسێ مەبەستی بێ ئەتوانێ بگەڕێتەوە بۆ ئەرشیفەكەم لە ماڵپەڕی سبەی دا. كە یەكێك لە وتارەكان تایبەتە بە "نیشانەكانی ئۆلیگارشی‌ی كوردی".
ئەم سیستمە چاك ئەكرێ؟
بزوتنەوەی گۆڕان ئیدیعا ئەكا كە بۆیە بەشداری حوكمەتی كردوە بۆ ئەوەی لە ناوەوە سیستمەكە چاك بكا. بەڵام لە مێژوی مرۆڤایەتیا نمونەیەك نیە پیشانی بدا گروپێكی حوكمڕانی نادیمۆكراتی، دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری، سیستمێكی تۆتالیتاری یان ئۆلیگارشی، توانیبێتیان خۆیان چاك بكەن، خۆیان و نیشتمانەكەیان لە روخان و خوێنڕشتن بپارێزن.
بۆ ئێستە چەن نمونەیەكی نزیكمان هەن، كە بەچاوی خۆمان بینیمانن چۆن بونە مایەی وێرانكردنی وڵاتەكانیان و تەفروتونا بونی خۆیان، وەكو: لیبیای قەزافی، یەمەنی عەلی عەبدوڵڵا، عیراقی تكریتی‌یەكان و سوریای خێزانی ئەسەد...
لەبەرامبەر ئەو وێنە تەڵخەی سەرەوەدا چەن نمونەیەكی جیاوازتر هەن، وەكو: ئەمریكای سەردەمی باوكانی دامەزرێنەر، ئیسرائیلی سەردەمی بنگۆڕیۆن، سەنگاپۆرای سەردەمی لی كوان یو و راواندای دوای شەڕی ناوخۆی ١٩٩٣- ١٩٩٥ كە هەردو تیرەی هۆتو و توتسی یەك ملیۆن مرۆڤیان لە یەكتری كوشت، كە ئەی كردە نزیكەی ١٠% دانیشتوانی وڵاتەكە.
ئەو چوار نمونەیەی سەرەوە تاكە نمونەی گەشن لە میژوی نوێ‌ی مرۆڤایەتیا كە پاڵەوانەكانی شەڕی ناوخۆ و چەپاندنی وڵات، توانیبێتیان بەخۆیانا بچنەوە و لە سفرەوە دەس بكەنەوە بە بنیاتنانەوەی مرۆڤ و ئاوەدانكردنەوەی وڵات.
بەڵام هەمو دانیشتوانی كوردستان، بە ژن و پیاو، لاو و پیر، هەژار و دەوڵەمەن، سیاسی و ناسیاسی و تەنانەت بەشێكی جەماوەری پارتی و یەكێتی‌یشەوە، ئەزانن كە ئەم ٢ حیزبە هەرگیز ناتوانن خۆیان چاك بكەن و واز لە گەندەڵی و دزینی سامانی نیشتمانی و بەهێزكردنی پایەكانی سیستمی ئۆلیگارشی و خۆسەپاندن بهێنن. چونكە پێ‌ی ئە روخێن.
زیندوترین بەڵگەش ئەوەیە كە هەمو جارێ، لەگەڵ گوشارێكی سیاسی و جەماوەری قورس رویان تێ ئەكا، هەزار وەعد و بەڵێنی زەرد و سور بە خەڵك ئەدەن، بەڵام هەر لەگەڵ ئەوەی خەتەر لەسەریان كەم بوەوە، بە گوژم و گوڕێكی بەهێزتر و فرانترەوە دەس ئەكەنەوە بە گەندەڵی و تاڵان و بڕۆی سامانی نیشتمانی و سەركوتكردن و بەهێزتركردنی دەزگا داپڵۆسێنەرەكانیان. كەواتە ئەمانە نە دەرس لە مێژوی گەلان وەر ئەگرن و نە پەند لە تەجروبەی خۆیان.
ماوەی ساڵێكە ئەم كابینە نوێ‌یەی حوكمەت خەڵكی وڕ و كاس كردوە بە پرۆپاگەندەی چاكسازی و پاكسازی‌یەوە، بەڵام بە درێژایی میژوی حوكمڕانی‌ی نوێ‌ی كوردی، بەقەدەر ئەم ساڵە گۆڤار و رۆژنامە بەناوبانگەكانی دنیا دۆسێ‌ی دزی و گەندەڵی‌ی باوك و كوڕ و نەوەی چەتەكانی كوردایەتی‌یان هەڵ نە داوەتەوە. كەچی پارلەمانتارێ، فراكسیۆنێ یان دەزگای پارلەمان، هیچیان نەیان توانی جارێك ئەم هەمو دزی و تاڵانی و سكانداڵانە بەرنە ناو هۆڵی پارلەمان و موناقەشەیەكی بكەن.
بێجگە لە سكانداڵە دەرەكی‌یەكانیان، بە گوتەی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان و چەن فەرمانبەرێكی سەر بە گۆڕان، كە لە خاڵە گومرگی‌یەكانی هەرێما بەرپرسیارێتی گەورەیان هەیە، ئەو گەندەڵی‌یەی لە برایم خەلیلەوە هەتا پەروێزخان، لە تەمەنی حوكمەتەكەی مەسرور بەرزانیا، لە داهاتی گومرگا ئەكرێ، پێشتر بەم شێوە گەورە و فراوانە نە كراوە.
هەمو لە بیرمانە، لە دوای هەڵبژاردنەكانی ٢٥ی ٧ی ٢٠٠٩ كە بزوتنەوەی گۆڕان تیایا بو بە هێزی دوەم، ئەم ٢ حیزبە لەباتی ئەوەی بە خۆیانا بچنەوە، هەڵمەتێكی بەرفراوانتری تەعینكردن و خانەشینكردنی نا قانونی‌یان دەس پێكرد و توانایەكی زیاتریش‌یان خستە كار بۆ گەورەتركردنی قەبارەی تەزویری سیستماتیك لە هەڵبژاردنە گشتی‌یەكانی دواترا.
هەمو لە بیرمانە، لە سەرەتای خۆپیشاندانەكانی ١٧ی شوباتەوە دەسەڵات چۆن سەری دنیای لێ هاتەوە یەك و لەژێر گوشاری خۆپیشاندانەكا فراكسیۆنی هەردو حیزب ناچار بون دەنگ بدەن بە بڕیاری ژمارە ١ی دانیشتنی نائاسایی ژمارە ١ی رۆژی ٢٣ی ٢ی ٢٠١١ی پارلەمان، كە بریتی بو لە ١٧ بڕگە و ئەگەر ناوەرۆكی ئەو بڕیارەی پارلەمان جێبەجێ بكرایە، ئێستا هەرێمی كوردستان شامی شەریف و هەرێمێكی ئاوەدان و رێزدار و دەوڵەمەن بو، نەك وەكو ئێستا هەرێمێكی رسوا و زەلیل و سواڵكەر و پڕ لە زوڵم و نادای و سیخناخ لە گەندەڵی.
بۆ بیرهێنانەوە من لێرەیا تەنیا بڕگەی ژمارە ١٢ی ئەو بڕیارە بیری خەڵكی كوردستان ئەخەمەوە:
"١٢. بە مەبەستی چاكسازی ریشەیی و گشتی لە لایەن فراكسیۆنەكان و لیژنەكانی ناو پەرلەمانەوە، بە هاوكاری ئەنجومەنی وەزیران و سود وەرگرتن لە لایەنە سیاسیەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و مامۆستایانی زانكۆ و پسپۆڕان و خەڵكانی بێلایەن و دڵسۆز، پرۆژەی چاكسازی ئامادە و پێشكەش بە پەرلەمان بكرێ بۆ گفتوگۆكردن و چاودێری جێبەجێكردن بە زوترین كات".
بەڵام دوای ئەوەی گوشاری خۆپیشاندانەكان و فراكسیۆنەكانی پارلەمانیان لەسەر كەم بوەوە چیان كرد؟
بڕیارەكەی پارلەمانیان شاردەوە و لە هەمو بەڵێنەكان پاشگەز بونەوە و بە دڕندەترین شێوەش خۆپیشاندانەكانیان سەركوت كرد.
پوختەی روداوەكانی نزیكەی ٣٠ ساڵی رابردو، سەلمێنەری ئەو راستیەن كە دەسەڵاتی ئۆلیگارشی‌ی كوردی بە هیچ جۆرێ قابیلی چاككردن نیە.
دەسەڵاتی كوردی و بۆچونەكانی كاك نەوشیروان:
كاك نەوشیروان لە ١٢ی ١٠ی ٢٠٠٨ دا لە سایتی سبەی و رۆژنامەی رۆژنامە دا وتارێكی بە ناونیشانی: "دوای ئەم هەمو رەخنەیە ئینجا چی؟" بڵاو كردەوە.
لەو وتارەدا ژمارەیەكی زۆر پرسیاری وروژاندوە:
وزابێنین و چاوەڕێ‌ی رۆژگار و روداوەكانی عیراق و كوردستان بین و بزانین بۆ كوێ ئەچن؟ وەڵامی نەخێرە.
بێدەنگ بین، چونكە هێشتا تەجروبەی هەرێمی كوردستان باش نە مەییوە؟ وەڵامی نەخێرە.
لەناو دەسەڵات و بە هۆی دەسەڵاتەوە، دەسەڵات چاك بكەین؟ هەرچەن بە باشترین رێگە و سەلامەتترینی دا ئەنێ، بەڵام ئەڵێ، تەجروبەی كوردستان ئەم جۆرە چاكسازیەی تێ پەڕاندوە و ناكرێ.
دیسان ئەپرسێ، مادام چاكسازی ناكرێ، ئەی ئەتوانین لەناو دەسەڵاتەوە، دەسەڵات بگوڕین؟ دیسان شەرحی ئەكا بۆ ئەمە ناكرێ.
ئەی چار؟ لەناو حیزبەوە حیزب بگۆڕین و كە حیزبمان گۆڕی، لە رێگەی حیزبەوە دەسەڵات بگۆڕین؟ نائومێدی‌یەكی زۆر لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەر ئەبڕێ و ئەڵێ، زۆرمان هەوڵدا بەڵام حیزب لەوە دەرچوە بگۆڕێ... گەندەڵی لە حیزبەوە گواستوێتیەوە بۆ ناو سیستمی حوكمڕانی و بە هیچ جۆرێ كاری وا لە كردن نایەت.
لە كۆتایی‌دا یەتە سەر پرسیاری، گۆڕینی ئەشخاس یان سیستەم؟
لێرەوە بە گرنگی ئەزانم، بۆ ئەوانەی درۆ بە دەمی نەوشیروان مستەفاوە ئەكەن كە لەگەڵ چاكسازی‌ی حوكمەت بوە، ئەم چەن پەرەگرافەی كۆتایی ئەو وتارەی راگوێزم:
"... هەندێك ئەڵێن:
ئەگەر فڵان لابرا و فیسار خرایە جێگەی...
ئەگەر لە سەركردایەتی حیزب چەند كەسێ لابران و چەند كەسێكی تر چونە جێگایان...
ئەگەر لە ئەنجومەنی وەزیران دا چەند وەزیرێ لابران و چەند كەسێ لە جێگەی ئەوان كران بە وەزیر...
ئیتر بارودۆخەكە ئە گۆڕێ و چاكسازی دەس پێ ئەكا.
لە راستی‌دا ئەمە جگە لە خۆشباوەڕی شتێكی تر نیە.
سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات لەسەر چەند پایەیەك دامەزراوە، لەوانە:
تێكەڵكردنی حیزب و دەزگاكانی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەری
دەسگرتن بەسەر پارە و ئاسایش و پۆلیس و پێشمەرگە دا
تاریكاندنی بودجە و كاروباری ئابوری و دارایی و بازرگانی
تاریكاندنی پێوەندی‌ی سیاسی هەرێم و دەرەوە.
لەبەر ئەوە كەس، چەندە كەسایەتی‌یەكی بەهێز و دەسەڵاتدار بێ، چاك بێ یان خراپ، ئەندامی سەركردایەتی یا وەزیر بێ، رەنگە كاریگەری‌ی هەبێ لەسەر جۆری ئەدائی كارەكەی خۆی و بەردەستەكانی لە شوێنەكەی خۆی دا، بەڵام ناتوانێ كاریگەری‌ی لەسەر تێكڕای سیتەمەكە هەبێ. بۆیە لە بارودۆخی ئێستای كوردستان دا قەیرانەكە لە كێشەی كەس و كەسایەتی دەرچوە و بە گۆڕینی كەس بارودۆخی كوردستان چاك نابێ. چونكە سیستەمی گشتی‌ی وڵاتەكە لەگەڵ ویستی زۆرایەتی كورد ناكۆك و ناساز و لەگەڵ بەرژەوەندی‌ی نەتەوەیی كوردا نا گونجێ...".
ئێستا كاتی ئەوەیە بپرسم:
دوای زیاتر لە ساڵێك بەشداری‌ی وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە كابینەكەی مەسرور بەرزانیا (رۆژی سوێندخواردن: ١٠ی ٧ی ٢٠١٩) "وەزیرە باش و چاكسازەكانی بزوتنەوەی گۆڕان!" توانیویانە تەنانەت شتێ لە دەورەبەرەكەی خۆشیان باش بكەن نەك حوكمەتەكە و سیستمەكە؟
توانیویانە رێژە و بڕی گەندەڵی لە وەزارەتەكەی خۆیان و حوكمەتەكەی مەسرور بەرزانیا كەم بكەنەوە؟
سەرۆكارانی بزوتنەوەی گۆڕان بیریان كردۆتەوە ئەگەر تا هەڵبژاردنی ئایندەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق یان پارلەمانی كوردستان لەناو ئەم زەلكاوەدا بمێننەوە، خۆیان و بزوتنەوەكە چی بەسەر دێ و چۆن ئەبنە قوربانی چەتەكانی كوردایەتی و بەهێزتربونی پایەكانی ئۆلیگارشی‌ی كوردی؟
ئەی ئێستا چی؟
كشانەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لە حوكمەت بە زوترین كات و تێكۆشان بۆ دروستكردنی ئەڵتەرناتیفی دەسەڵاتی ئۆلیگارشی لەگەڵ هێزەكانی گۆڕین دا، كە لەم چركە ساتەدا بریتین لە:
حیزبە سیاسی‌یەكانی وەكو: كۆمەڵی ئیسلامی، یەكگرتوی ئیسلامی، نەوەی نوێ، حیزبی شیوعی، بزوتنەوەی ئیسلامی...
رۆشنبیر و نوسەرە ناودارەكانی كوردستان
رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‌ی دور لە دەسكەلای حیزب
كەسایەتی سیاسی و كۆمەڵایەتی‌ی نیشتمانپەروەر و سەربەخۆ
بەشێك لە بنكەی جەماوەری‌ی یەكێتی و پارتی
زۆرینەی ناڕازی‌ی خەڵكی كوردستان لە هەمو چین و توێژەكان، بەو دەوڵەمەن و سەرمایەدارانەشەوە كە قۆرخكردنی بازاڕ و سەرانەسەندنی سەرانی پارتی و یەكێتی، هەراسانیان كردون و بازاڕیان لێ شێواندون.
دوای ئەو هەمو راستی‌یە نائومێدكەرانەیەی لە نزیك بە ٣٠ ساڵی رابردوا، لە ناو سیستمی حوكمڕانی‌ی جوت حیزبەكەدا دەر كەوتون، ئەگەر سەرۆكارانی بزوتنەوەی گۆڕان هێشتا قەناعەتیان مابێ كە ئەتوانن "لەناو دەسەڵات و بەهۆی دەسەڵاتەوە، دەسەڵات چاك بكەن" ئەوە كارەساتە.
خۆ ئەگەر بزانن چاك ناكرێ بەڵام ناچارن خۆیان لەگەڵ هەلومەرجی گەندەڵی بگونجێنن، ئەوا كارەساتەكە گەلێك گەورەترە و بەهەر بارێكیانا بێ، سبەی مێژو لێیان خۆش نابێ.
پرسیارێك لە هەمو پرسیارەكان گەورەتر:
بزوتنەوەی گۆڕان بەم لاوازی‌یە و بەم وێرانی‌یەی ناو ماڵەكەیەوە، دەرەقەت یەت حوكمەتێك چاك بكا كە تەواوی جومگەكانی لە لایەن دو هێزی فیرعەونی‌یەوە كۆنترۆڵ كراون؟
سەرۆكارانی گۆڕان كە ناتوانن ماڵی شێواو و روخاوی بزوتنەوەكە چاك بكەنەوە، پێمان ناڵێن بە چ هێز و روئیا و ئامرازێك حوكمەتی چەتەكان چاك ئەكەن؟
باش وایە ئەگەر بەزەییتان بەو بزوتنەوە مەزنەدا نایەتەوە كە دەسەڵاتی چەتەكانی كوردایەتی هێنابوە لەرزین و كردتان بە دوكانێكی سیاسیی تەقلیدی، بەزەییتان بە مێژوی خۆتانا بێتەوە كە، كەمتان نەكردوە. لە پێناوی چیا ئەیدەن بە با؟
لە ئاوێنە وەرگیراوە