ناڕەزایی ئاو لە ئێران!

زریان رۆژهەڵاتی


24/07/2021

بەرایی

ناڕەزایی خەڵكی خوزستان لە ئێران بەهۆی كەمئاوی، ئەویش لەم رۆژانەدا كە پلەی گەرما لەوێ، خۆی لە قەرەی 47 – 48 پلە دەدات، رۆژەڤی تارانی داگرتووە. ئێران لە چاو چەند ساڵێ پێش ئێستا، لە سیاسەتی دەرەوەیدا تۆزێ داشی سوارە. لە دانووستاندن لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەیدا پەلە ناكات و، داوای لابردنی گەمارۆكان دەكات. بەشێك لە ركابەرە ناوچەییەكانیشی، دەیانەوێ گرژییەكانیان لەگەڵی كەمبكەنەوە. هەڵبەت دۆخی سیاسەتی ناوخۆی وا نییە و رووبەڕووی یەكێك لە گرنگترین قەیرانەكانی خۆی بوەتەوە؛ ناڕەزایی جەماوەری!

رووداوەكە چییە؟

ناڕەزایی خوزستانییەكان لە دەس كەمئاوی، بۆ دوو پارێزگای ئیسفەهان و لوڕستانیش پەرەی سەند و چەند شوێنیكی جیاجیای گرتەوە. هیومان رایتس واچ باسی كوژرانی 3 خۆپیشاندەری كردووە و، هەندێك سەرچاوەی دیكەش ئەو ژمارەیە بۆ 7 بەرزدەكەنەوە.
ژمارەیەك لە پەرلەمانتارەكانی ئەو پارێزگایە رەخنەیان لە حكومەت و پەرلەمان گرتووە كە خەمی دۆخی خوزستان ناخۆن و ئایەتوڵڵا محەمەد حسێن ئەحمەدی شاهرودی، نوێنەری ئەوێ لە ئەنجومەنی شارەزایانی رابەری، رەخنەی لە كەمتەرخەمیی نوسینگەی رابەری ئێران، سەرۆككۆمار و وەزارەتی وزەش گرتووە و گوتوویەتی “بەداخەوە گوێیان لێ نەگرتین.”
خوزستان لە جیاتی دانەیەك، 4 رووباری گەورە و بچووكی بە ناوەكانی كارون و مارون، دز و كەرخە هەیە و بە پێی هەندێك لە ئامارەكانیش، “33%ی ئاوە سەرزەوینییەكانی ئێران لەوێیە.” بەڵام ئێستا كەمئاوە!
ناڕازییەكان دەڵێن، پرۆژەكانی حكومەت بۆ گواستنەوەی ئاوی رووبارەكانی خوزستان بۆ پارێزگا ناوەندییەكانی ئێران، بنج و بناوانی ئەو كەمئاوییەی دروستكردووە و، هەندیك لە بەرپرسانی حكومەتیش دەڵێن بەفیڕۆدانی ئاو كیشەكەی دروستكردووە. ساڵی 2019، ناوەندی لێكۆڵینەوەكانی پەرلەمانی ئێران، پێشبینی كردبوو كە 80%ی خەڵكی ئێران تووشی گرفتی كەمئاوی ببنەوە. لەوێشدا ئاماژەی بەوە كردبوو كە ناوچەی ئاویی ناوەڕاستی ئێران، كە پارێزگاكان وەكوو ئیسفەهان و كرمان و یەزد و خۆراسانی جنوبیش دەگرێتەوە، كەمئاوترین ناوچەن. ماوەی چەندین ساڵیشە پرۆژەی جیاجیا بۆ گۆڕینی رێڕەوی ئاوی ناوچەكانی رۆژئاوای ئێران لە ئارادایە. ئەمساڵ حەسەن رۆحانی پرۆژەیەكی گواستنەوەی ئاوی دەریا بۆ سەحرای كردووە كە ئامانج لێی، گواستنەوەی ئاوی شیرینكراوی خەلیج و دەریای عومانە بۆ پاریزگاكانی ناوەڕاست و سیستان و بەلوچستان. لە سەر لقەكانی رووباری كارونی خوزستان كە چەند پارێزگایەكی دیكەوە دێن، چەندین بەنداو دروستكراون و لەڕێی تونێل و كەناڵەوە، ئاو بۆ پارێزگاكانی ناوەڕاست براوە. لانیكەم باسی پرۆژەی 9 بەنداو لەسەر لقەكانی كارون دەكرێن كە لە هەرسێ پارێزگای لورستان، مەركەزی و چوارمەهاڵ و بەختیاری وە دەڕژێتە ناو خوزستان كە هەندێكیان كەوتوونەتە كار و ئەمەش خەڵكی تووڕە كردووە. نەك تەنیا خەڵكی ئاسایی، بەڵكوو ئەمە مشتومڕێكی لە نێوان پەرلەمانتارانی خوزستان و پارێزگایەكی وەكوو ئیسفەهانیش دروستكردوە كە ئاوی بۆ براوە. ساڵی 2019، 19 پەرلەمانتاری ئیسفەهان لەدژی لابردنی پارەی دانراو بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكانی گواستنەوەی ئاوی لقەكانی روباری كارون بۆ پارێزگاكەیان و زیندووكردنەوەی روباری زایەندەڕوود، دەستیان لەكاركێشایەوە تا حكومەت ناچاربێت ئەو پارەیە تەرخانبكات و ئەویش كردی. نوێنەرانی خوزستانیش لە كاتی گوتاری رۆحانیدا ناڕەزاییان دەربڕی و دواتریش لەگەڵ نوێنەرانی چوارمەهاڵ و بەختیاری لەگەڵ جێگری سەرككۆمار كۆبوونەوە.
بۆیە ئەم بابتە پۆتانسییەلی ئەوەی تییدایە كە لە رووداویكی ئیدارییەوە بۆ پرسیكی سیاسی بگوازرێتەوە. جیاوازیی ئیتنی نێوان ئەو پاریزگایانەی كە ئاویان لێ براوە، لەگەڵ ئەوانەی كە ئاویان بۆ براوە، وایكردووە كە بەرپرسانی پلەیەكی تاران، كە زۆرێكیان خەڵكی ناوچەكانی ناوەڕاست و باكووری ئەو وڵاتەن وەك خۆراسان و سمنان و یەزد و ئیسفەهان و …، خەمی ئەوەیان بێت كە نەكا ئەو ناڕەزاییانە قەڵشە ئەتنی و نەتەوەییەكان زیاتر بكات.
هەڵبەت سیاسەتی گلدانەوە و گواستنەوەی رێڕەوی ئاو لە ئێران، تەنیا پرسێكی سیاسی نێوخۆیی دروستنەكردووە، بەڵكوو بابەتیكی بۆ پەیوەندییەكانی عێراق و ئێرانیش دروستكردووە كە دەشی لە داهاتوودا زیاتر ببێتە رۆژەڤ. چوونكە دروستكردنی بەنداو لەسەر لقەكانی سیروان و زاب كێشەی بۆ هەرێمی كوردستان و عێراقیش دروستكردووە.

نارەزاییەكی زیاتر لە ئاو

لە ماوەی زیاتر لە 10 ساڵی رابردوودا ئەمە سێیەمین خۆپیشاندانی گرنگی خوزستانییەكانە كە لە ئێران كردبێتیان. ساڵی 2011 دژی نامەی بەرپرسێكی تاران لەبارەی گۆڕینی دیموگرافیای پارێزگاكا خۆپیشاندان كرا كە توندوتیژیی تێكەوت. ساڵی 2018ش هەرلە سەر ئاو خەڵك هاتنە سەرجادە و لە 2021یشدا دووبارە بووەوە.
مەحمود ئەحمەد نەژاد سەركۆماری پێشووتری ئێران، تازەیی باسی ئەوەی كردووە كە كاتی خۆی “ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی، لە ترسی ئەوەی كە نەكا شەڕیكی دیكە رووبدات، گەشە پێدانی خوزستانی بە تایبەتی لە رۆژئاوای كارون راگرتووە. كاتێ خۆی بوەتە سەرۆككۆمار، ئەو بڕیارەی هەڵوەشاندۆتەوە.” گوتەكانی ئەحمەد نەژاد هەر ئامانجێكیان هەبێت، دەتوانن ئەوە دەرخەن كە چۆنچۆنی روانگەیەكی ئەمنی و سوپایی، كاریگەری لەسەر گوزەرانی رۆژانەی خەڵك داناوە. قاسمی سولەیمانی دەشتەكی پاریزگای خوزستان گوتوویەتی، لە ئامارەكاندا رێژەی بێكاری لە خوزستان بە 14.5% دیارە بەڵام لە هەندێك شوێندا لە سەرەوەی 40%-45% دایە. خوزستان دۆخێكی هاوشێوەی بەسرەی عێراقی هەیە. نەوتی زۆرە و خزمەتگوزاریی كەمە. زیاتر لە 50%ی یەدەكی نەوتی ئێران لەوێیە ، بەڵام كەمئاوی و بێ كارەبایی و بێكاری تینی بە دانیشتوانەكەی هەڵچنیوە كە دەشێ پرسی هاوبەشی بەشێكی زۆری ناوچەكانی دیكەی ئێرانیش بێت.

زیادبوونی ناڕەزایی جەماوەری

لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا ناڕەزایی جەماوەری، لە بەشی باشووری گۆی زەوی و لەو وڵاتانەی بەینیان لەگەڵ دیموكراسی باش نییە، زیادی كردووە. لە 12 مانگی ساڵی 2019دا، لانیكەم 50 خۆپیشاندانی گەورە و بچووك روویانداوە، ئەم ژمارەیە لە 11 مانگی ساڵی 2020دا گەیشتووەتە 77. لە لە نێو 16 خۆپیشاندانی هەرەگرنگ كە لە ئەمریكای لاتینەوە بگرە هەتا ئاسیا كراون، بێجگە لە 4 دانە كە هۆكارەكان زیاتر سیاسی بوون، ئەوانی دیكە زیاتر هۆكاری ئابووری و دژایەتی گەندەڵی و ناعەدالەتی و داوای ریفۆرم، پاڵنەرە سەرەكییەكانی خۆپیشاندان بوون. خەڵكی دنیا ئیدی زیاتر لە جاران دژی حكومەتەكانیان دەردەكەوێت و ئێرانیش لەمە بەدەر نییە.
لە ماوەی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا، بەمەی ئەمجارەی خوزستانەوە، لانیكەم 12 خۆپیشاندانی گرنگ دەركەوتوون. هەرجار حكومەت سەركوتی كردووە بەڵام هەرچی چووە ماوەی نێوان خۆپیشاندانەكان هەم كەمتر بووە، هەم بەشدارییەكەی خەڵك زیاتر بووە. بیجگە لەوە، توندوتیژی زیاتریشی تێكەوتووە. دەتوانین بێژین بێجگە لە رووداوەكانی ساڵی 1981، ناڕەزایی فراوان هەتا كاتی خۆپیشاندانەكەی خوێندكاران لە تاران و تەورێز لە ساڵی 1999،كە دژی داخستنی رۆژنامەی سەلام كردیان، شتێكی گەورە رووینەدا. بەڵام رووداوەكانی دە ساڵ دواتر، رێیان خۆشكرد بۆ زنجیرەیەك خۆپیشاندان كە هەرچی چوو ماوەی نێوانیان كەمتر بوو. ساڵی 2009 لە دژی ئەنجامی راگەیەنراوی هەڵبژاردن خەڵكانێكی زۆر لە سەرتاسەری ئێران دەركەوتنە سەرجادە و لە ئەنجامدا بە پێی كەمترین ژمارەكانیش بێت، لانیكەم 30 كەس كوژران و نزیكەی 4000كەسیش گیران. لە 2011، ناڕەزاییەك لە دژی دەسكاریكردنی دیموگرافیا لە خوزستان دەركەوت كە تێیدا 27 كەس كوژران. لە 2011 و 2012دا شەپۆلی بەهاری عەرەبی، كاریگەرییەكی سنورداری لەسەر ئێران دانا، بەڵام حكومەت توانیی كۆنترۆڵی بكات. لەوەشدا لانیكەم، 3 كەس كوژران و زیاتر لە 90 كەس بریندار بوون و نزیكەی 1500 كەسیش گیران. لە 2017 -2018دا ناڕەزایی لەدەس گرانی تەشەنەی كرد و لە ئەنجامدا، 22كەس گیانی لە دەسدا و نزیكەی 3700 كەسیش گیران. لە 2018، ناڕەزاییەكی ئاو لە خوزستان دەركەوت. 4 كەس كوژرا و 21ی دیكە برینداربوون و 10 كەسیش لەسەری گیران. دوای ئاو، ناڕەزایی بەنزین لە 2019 هات كە ئەوانەی كەمترین ژمارەی كوژارەكان دەڵین، باسی 300 و ئەوانەشی زۆرترین دەڵێن، باسی كوژرانی 1500 خۆپیشاندەر دەكەن و دەڵێن دەوری 7000كەسیش گیران. لە 2019دا ناڕەزایی لەسەر گرتنی مەلایەكی سوننە لە بەلوچستان دەركەوت كە تێیدا 6كەس برینداربوون. لە 2020دا ناڕەزایی لەسەر خستنەخوارەوەی فڕۆكە ئۆكرانییەكە دەركەوت، و لەسەر ئەوەش دەوری 30 كەسێك گیران. لە 2021دا لە بەلوچستان لەسەر كوژرانی چەند كەسێك لەوانەی لە سنوور قاچاخی دەكەن، ناڕەزایی دەركەوت و لە ئەنجامدا 27كەس كوژرا، 50 برینداربوون و 3كەسیش گیران.

كۆتایی

بە گشتی دەتوانین بێژین بەمەی خوزستانەوە، ئەمە 5 ساڵە كە لە ئێران بە دوای یەكدا خۆپیشاندان دەكرێت. ناڕەزاییەكان خێرا بڵاو دەبنەوە. بابەتی ناڕەزاییەكانیش تەنیا سیاسی نین، بابەتی ئابووری و تەنانەت پرسی مەزهەبی و ئەتنییش لە گۆڕێدایە. وەك ئەوانەی 1981 و 1999ش نین كە زیاتر پرسی ئازادی و سیاسی هەبن و پێویستی بە حیزبێكی سیاسی هەبێت تا رێكیان بخات. خۆپیشاندان لەسەر ئاو دەتوانێ یەكسەر بۆ داوایەكی سیاسی بگۆڕێت. ناڕەزایی لەسەر بەنزین و گرانیی دەتوانێت بۆ ناڕەزایی لە سیاسەتی تاران لە فەلەسیتن و لوبنانیش بگۆڕێت. سنووری نێوان هۆكارە سیاسی و ناسیاسییەكانی خۆپیشاندان كەمڕەنگ بووە. بۆیە ئەوەی خوزستان هەم لەسەر ئاوە هەم لە ئاویش زیاترە. ئێران لەوانەیە بتوانێت سەركوتی بكات وەك ئەوانی دیكە، بەڵام هیچ گەرەنتییەكی نییە كە لە شوێنێكی دیكەوە ناڕەزایی دەرنەكەوێت. چوونكە بابەتەكان بۆ ناڕەزایی لە جاران زۆرترن. پێدەچێت تا ئێستا ئێران توانیبیتی لە بابەتەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەم قۆناخەدا هەڵبكات. بەلام بۆ دۆخی ناوخۆ كیشەی ئەو ناڕەزاییانەی هەیە. دواجار ئەزمونی 5 ساڵی رابردووی دەریدەخات كە، چەندەی حكومەت بە كۆنترۆڵكردنی خۆپیشاندانەكان راهاتبێت، بەو ئەنازەیەش، زاتی خەڵكی لە حكومەت شكاوە!