ئاسایشی كۆمەڵایەتی تاك لە نێوان دوو سەردەمی جیاوازدا

جوتیار فەتاح - كۆمەڵناس

16/09/2021

ئاسایشی كۆمەڵایەتی چەمكێكی گرنگ و پڕ بایەخی ناو زانستی كۆمەڵناسییە، بەشێوە گشتییەكەی بریتییە لە پاراستنی هاووڵاتی و كۆمەڵگە لە كێشەو گرفتەكانی ناوەوەو دەرەكی، واتا دڵنیایی ژیانی هاووڵاتیان لە نەبوونی هیچ ترس و گرفتێك كە دەبێتە مەترسی لەسەر ژیانی تاك و كۆمەڵ. ئەم ناساندنە كورتە بەسە بۆ شیكردنەوەی چەمكەكە، چونكە ئێمە لێرەدا زیاتر مەبەستمانە لەوە تێبگەین كە ئاسایشی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان لە چ ڕەوشێكدایە، بە تایبەتی لەسەردەمی حكومی خۆماڵی، كە بە تایبەتی دوو سەردەم وەردەگرین سەردەمی پێش شەڕی ناوخۆ و سەردەمی دوای پرۆسەی ئازادی عیراق، چونكە ئەم دوو سەردەمە تەواو جیاوازن لە بواری بوون و تایبەتمەندییەكانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی.

سەردەمی بەر لە شەڕی ناوخۆ: شەڕی ناوخۆ ئەوەی كە هەمووان بێزی لێ دەكەنەوەو خۆشمان ناوێت، سەردەمێك بوو برا تینوی خوێنی براكەی بوو، بەڵام ئاسایشی كۆمەڵایەتی بەر لەو شەڕە نەگریسە لە چ ڕەوشێكدا بوو؟ بەر لە شەڕی ناوخۆ دانیشتوانی هەرێمی كوردستان لە ڕەوشێكی خراپی ئابوری و ناسەقامگیری سیاسیدا بوون، بە تایبەتی بەهۆی ترس لە گەڕانەوەی ڕژێمی بەعس و لە دەستچوونی سەركەوتنی گەلی كورد لە ساڵی 1991 لە لایەكی تریش هەڕشەی دراوسێكانی هەرێم، هەموو ئەوانە وای كردبوو كە دانیشتوان بە شێوەیەكی گشتی لە ڕەوشێكی ناجێگیری سیاسیدابن، بەڵام ئەو سەردەمە ئاسایشی كۆمەڵایەتی و پاراستنی ئاسایشی كۆمەڵایەتی لەدەست هیچ دامەزراوەیەكی فەرمی دەوڵەتیدا نەبوو، ئەمەش وایكردبوو كە ئاسایشی كۆمەڵایەتی لەژێر چاودێری كۆمەڵایەتی خەڵكی گشتی دابێت، هەر بۆیەش بوو كە خەڵكە گشتییەكە بە هەرەوەزی دەست بە پاراستنی ئاسایشی كۆمەڵایەتی خۆیانەوە بگرن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو سەردەم كێشەی هەرە گەورەی ئاسایشی كۆمەڵایەتی هەڕەشی دەرەكی بوو، بەڵام لەهەمبەر ئەو مەترسیە دەرەكیانە هاوڵاتی ئاسایی بە گشتی دەستەوەستان نەبوو لەبەرامبەر نە پاراستنی ئاسایشی خۆی و كۆمەڵگەكەی، ئەوەش مانای ئەوە نییە كە سەردەمێكی خاڵی بوو لە دیاردەو حاڵەتی نەخوازراوی كۆمەڵایەتی وەك (دزی و ڕێگری و كوشتن...)، بەڵام بە گشتی بەبەراورد بەو سەردەمە لە ئاستی ناوەند باڵاتربوو، چونكە هاوڵاتیان خاوەنی كەسایەتیەكی بەهێزی دەروونی بوون و هەمیشە پلانی ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەو مەترسیانەی هەبوو كە دەهاتە پێش یان ڕاهاتبوو و خۆگونجانی دروست كردبوو ، واتا هاوڵاتی ئاسایی خۆی نەدابوو دەست چارەنوسێكی نادیار و ترسناك.، یان ئەوەی هەیە دەستەوەستان بوەستێت لەبەردەمیدا. بۆیە بە گشتی لەگەڵ هەمو ئەو هەڕەشە دەرەكی و خودیانەی كە هەبوون، بەڵام بە گشتی ئاسایشی كۆمەڵایەتی تا ئاستێكی باشتر پیادە دەكرا، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گیانە هەرەوەزیە بەهێزەی هەبوو.

دوای پرۆسەی ئازادی، ڕووخانی سەدام: دوابەدوای ساڵی 2003 هەرێمی كوردستان و هاوڵاتیانی كە ساڵەهای ساڵ بوو خوێنی دەڕشت و هەموو جۆرە مەینەتییەكی تاقیكردەوە بۆ گەیشتن بە دەسەڵاتێكی خۆماڵی بۆ ئەوەی لە سایەیدا ووچانێك بدات و كەمێك بحەسێتەوە، دیارە ئەوەش مافی هەموو نەتەوەیەكە كە خاوەنداری لە حكومڕانیەكی باشی خۆی بكات، ئێمە لێردا باس لە باشی و خراپی دەسەڵاتی هەرێم ناكەین، چونكە ئەوەش كاری ڕەخنەگرانی سیاسی و كارگێڕیە، بۆیە ئێمە تەنها لە دیدە كۆمەڵناسیەكەوە سەیرێكی ڕەوشی ئاسیشی كۆمەڵایەتی دەكەین لەسەردەمی حكومڕانی كوردی و ڕۆڵی دەسەڵاتی كوردی، ئاسایشی كۆمەڵایەتی لەو ماوەدا بە تایبەتی دووای ساڵی 2010، بە بەرارورد بە بیست ساڵی پێش ئەو سەردەمە بە پێی هەموو پێوەرێك دەبێت باشتر و سەقامگیرتر بێت، چونكە ئێستا هەرێم خاوەنی دامەزراوەیەكی لۆكاڵی نیمچە سەربەخۆییە، ئاسایشی كۆمەڵایەتی بە گشتی گۆڕانكاری بەسەردا هات، چونكە جاران لە ژێر كۆنتڕۆڵی خەڵكی گشتی دابوو، ئەوە وایكردبوو كە كەمتر ڕێكخراوبێ، بۆیە دەبوو لە سەردەمە نوێیەكەدا ئاسایشی كۆمەڵایەتی كە بەشی هەرە زۆری لە ژێر كۆنتڕۆلی دەزگایەكی فەرمیدایە زۆر باشتر بوایە، بەڵام نەتوانرا ئەو ئاسایشە گرنگەی ناو كۆمەڵگە بەهێتر و پارێزراوتر بكرێت،   (پڵانەكان یان نەبوون یان سەرنەكەوتن) چونكە ئەوەتا ڕۆژانە هەواڵی كوشتن، دزی، لاقەكردن، پەلامار و هەڕەشە ڕۆژ بە ڕۆژ لە زیادبووندایە و خەریكە لە دیاردەش دەردەچێت هۆكار گەلێكیش هەن وەك لاوازی دامەزراوە فەرمیەكانی تایبەت بەم پرسە، قەیرانی دارایی و كارگێڕی، زۆری چەك لە دەستی هاوڵاتی و سەخترینیان زۆری داواكاری خەڵك و سەختی شێوازی دابینكردنیان. لە هەمووشی مەترسیدارتر لە دەسەتدانی كەسایەتیە بەهێزە دەرونیەكەی سەردەمی پێشتر و زیاد بوونی خۆكوشتن و خۆڕزگار كردن لە نیشتیمان (كۆچی نا یاسایی)، بۆیە گرنگە: حكومەت لە ڕێی دامەزراوە فەرمیەكانی وەك (وەزارەتی ڕۆشنبیری و كار و كاروباری كۆمەڵایەتی ...هتد) ڕۆڵی زیاتر بگێڕێت بۆ فەراهەم كردنی كار و ئاستی هۆشیاری باشتر، وە هاوڵاتیش لەوە تێبگات لاوازی ئاسایشی كۆمەڵایەتی لاوازی تەواوی ئاسایشەكانی ترە وەك (ئاسایشی سیاسی، ئابوری، خۆراك، ژینگە...هتد)، بۆیە ناكرێت تەنها پشت بە دامەزراوە فەرمیەكان ببەسترێت لە پاراستنی ئەم ئاسیشە گرنگە، بەڵكو ڕێكخراوەكان، میدیا دامەزراوە ئاینیەكان و نافەرمیەكانیش دەبێ هەمان هەستی بەرپرسیارێتیان هەبێت، چونكە نەمانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی نەمانی خۆشگوزەرانی و ئارامی كۆمەڵایەتیە، مەترسی نەمانی بۆ هەموان وەك یەكە، بەتایبەتی هاوڵاتی ئاسایی ناو كۆمەڵ. دەتوانین بە گشتی بڵێین نەمانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی ئەم كاریگەریانەی هەیە:_

•نەمانی دڵنیایی هاوڵاتیان لە ژیان و بوونی خۆیان.

•لاواز بوونی ئاسایشی (سیاسی و ئابوری).

•نەمانی كەسایەتی بەهێزی كورد (دار بەڕوو).

•زیادبوونی دیاردە دزێوە كۆمەڵایەتیەكان.

•هەڵوەشانەوەی خێزان و خراپ بوونی زیاتری سیستمی پەروەردە.

چارسەر:
•چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكان.

•چارەسەری خێرای كێشەی دارایی و ڕێكخستنەوەی بازاڕ.

•گۆڕینی گوتاری میدیای كوردی بۆ گوتارێكی نیشتیمانی هاوڵاتی مەدەنی.
•چاو پێداخشاندنەوەی سیستمی پەروەردەو هەڵاوێركردنی لە بابەتە توندوتیژیەكان.

•گێڕانەوەی هەستی ئارامی و نەمانی ململانێ نا تەندروستییەكان.