كورد و سوننە رۆڵیان لە هاوكێشەكاندا چییە؟

عارف قوربانی


31/10/2021

رەنگە بۆ ئەو وڵاتانەی سیستەمی بەڕێوەبردنیان دامەزراوەییە و وڵاتانێكی چەسپاو و لەسەر رێچكەیەكی دیاریكراو و بە پلان و دونیابینییەكی ستراتیژی بەڕێوە دەبرێن، ئەوە راست نەبێت كە رووداوێك ئاراستەی مێژوو بگۆڕێت. تەنانەت ئەگەر رووداوەكە چەند كاریگەریش بێت، بۆ وڵاتە بەهێز و زیندووەكان لێكەوتەكانی كاتی دەبن و بەزوویی وڵاتەكە رێچكە راستەكەی خۆی دەگرێتەوە كە وەك ئامانجێكی ستراتیژی بۆ خۆشبەختی نەوەكانی داهاتوویان داڕێژراوە. بەڵام بۆ وڵاتە دواكەتووەكان ئەمە پێچەوانەیە، ئەگەر خەون و خەیاڵی گەورەشیان هەبێت، رووداوێكی بچووك ئاراستەی مێژووییان دەگۆڕێت و هەموو خەون و خەیاڵەكانیان لەگۆڕ دەنێت.
 
عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی بەهۆی ئەوەی خاوەن ستراتیژێكی دیاریكراو نییە و لەسەر بنەمایەكی فشۆڵ دامەزراوە و به ‌شێوازێكی هەڕەمەكی بەڕێوە دەبرێت، ئەو قسەیە پڕ بە باڵایەتی كە نەك رووداوی گەورە تەنانەت رووداوی بچووكیش ئاراستەی مێژووی دەگۆڕێت. لە مێژووی 100 ساڵی رابردووی تەمەنیدا دەیان رووداو هەن كە ئەگەر روویان نەدایە، یاخود به ‌جۆرێكی دیكە بوونایە، مێژووی عێراق بەو جۆرە نەدەبوو كە ئێستا لە لاپەڕەكانی مێژوودا تۆمار كراون. ئەمە نەك هەر لە رووداوەكانی رابردوو تەنانەت بۆ ئێستا و داهاتووش هەر راستە. 
 
بۆ نموونە ئەگەر سیستەمی مەلەكی نەگۆڕایە بۆ كۆماری، یان ئەگەر بەعس و سەدام نەهاتنایەتە سەر حوكم و لە بری ئەوان رژێمێكی دیموكراسی دابمەزرایە، بە دروستی رەنگە نەتوانرێت گریمانەی ئەوە بكرێت عێراقی ئێستا چۆن دەبوو، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەم عێراقەی ئێستا نەدەبوو. زۆر نمونەی دیكە هەن مرۆڤ دەتوانێت وەك خاڵێك دیاری بكەیت كە بەهۆی فڵانە رووداوەوە عێراق بە ئاقارێكدا رۆیشتووه ‌و ئەگەر ئەو رووداوە نەبووایە عێراق لە شوێنێكی دیكە دەبوو. هەرچەندە تازە زەمەن ناگەڕێتەوە تا رێگە لە روودانیان بگیرێت، بەڵام دەكرێت پەندیان لێوەرگرین تا دووبارەیان نەكەینەوە.
 
لە عێراقی تازەشدا لە 2003 بۆ ئێستا، ئەوەی دەكرێت وەك خاڵێكی وەرچەرخان ئاماژەی پێبكرێت كە عێراقی بەرەو ئاراستەیەكی دیكە برد، بەتایبەتی بۆ كورد و سوننە بووە مایەی نەهامەتی، پێكهێنانی حكومەتی دوای هەڵبژاردنی ساڵی 2010 بوو. ئەوكاتەی لیستی عێراقییە بەسەرۆكایەتیی ئەیاد عەلاوی 91 كورسیی پەرلەمانی بەدەستهێنا و دەوڵەتی یاسا بەسەرۆكایەتیی نووری مالیكی 89 كورسی بردەوە. بەهۆی ئەوەی كورد و سوننە خۆیان لە ململانێكان بەدوور گرت و لێگەڕان بۆ شیعەكان، لەناو ماڵی شیعەشدا بۆ ئەوەی رێگە لە عەلاوی بگرن كە حكومەت پێكبهێنێت، ئەوە بوو دادگایی فیدراڵی بە بەرژەوەندیی مالیكی بڕیاریدا كە لە دوای هەڵبژاردنیش دەتوانرێت هاوپەیمانێتیی گەورە دروست بكرێت. مالیكی دەسەڵاتی گرتەوە دەست و كشانەوەی ئەمریكایان قۆستەوە بۆ ئامانجێكی دیاریكراو كە زاڵكردنی هەژموونی شیعە بوو بەسەر جومگەكانی دەوڵەتدا، هەروەها گەیاندنی پرۆسەی تەشەیوع بوو بە ناوچەكانی سوننە و كورد. داعش هێنرا و كرایە پاساوی ئەو لێكەوتانەی بەسەر كورد و سوننەدا سەپێندران. هەموو ناوچەكانی سوننە وێران كران، خەڵكەكەیان ئاوارە و دەربەدەركران. بەرانبەر بە كوردستانیش بودجە و مووچەی خەڵكیان راگرت و گەمارۆی ئابووری و سیاسییان خستە سەر هەرێمی كوردستان و دواجار نیوەی خاكەكەشیان داگیركردەوە، ئێستا پرۆسەی تەعریب و تەشەیوع بە ئاستێكی مەترسیدار تیایاندا بەڕێوە دەبرێت. 
 
پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر كورد و سوننە بێهەڵوێست نەبووایان لەو رووداوه ‌و پشتیوانی چەسپاندنی دیموكراسییان بكردایە، ئایا عەلاوی حكومەتی دروست بكردایە نەك مالیكی، ئەو رووداوانە روویان دە‌دا كە عێراقیان گەیاندە ئاستی لەبەریەك هەڵوەشانەوە؟ ئەگەر سوننەكان هەموویان بچوونایەتە پاڵ عەلاوی، داعش ناوچەكانیانی داگیر دەكرد؟ كە هێنانی داعش كرایە پاساوی بەسوتماككردنی هەموو ناوچەكانیان؟ ئەگەر كورد بێهەڵوێست نەبووایە و لەگەڵ عەلاوی هاوپەیمانێتییان دروست بكردایە، بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان رادەگیرا؟ ئایا پرۆسەی سیاسی لە عێراق بەو ئاقارەدا دەڕۆیشت كە ئەنجامەكەی بۆ كورد داگیركردنەوەی تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوو؟ 
 
ئەگەر وەڵامی ئەو پرسیارانەشمان بۆ رووداوەكانی رابردوو بە دروستی دەست نەكەون، بە دڵنیاییەوە بۆ داهاتوو لە ئێستاوە وەڵامەكان لە بەردەستمانن. ئایا كورد و سوننە ئەمجارە چی دەكەن؟ ئەمجارەش لێدەگەڕێن تا شیعەكان هەموویان لەژێر چەترێكدا یەك دەگرنەوه ‌و كەسێك دەكەنە سەرۆكوەزیران كە دوور نییە لە مالیكی خراپتر بێت، یان هەڵوێستیان دەبێت لە یەكلاییكردنەوەی ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعی و دەبنە تەرەف لە كێشەكانیان و دەبنە سەنگی مەحەك بۆ یەكلاییكردنەوەی كوتلەی گەوره ‌و رۆڵیان دەبێت لە پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو؟
 
دەبێت هەردوو پێكهاتەی كورد و سوننە بەوردی ئەو دۆخە هەڵسەنگێنن ئایا ببنە تەرەف لە كێشەی شیعەكان چییان دەست دەكەوێت و بێلایەن بمێننەوە و چاوەڕوانی ئەوەبن شیعەكان خۆیان رێكبخەنەوه ‌و بە یەكگرتووی بێنەوە ناو هاوكێشەكە، كورد و سوننە چی دەچننەوه؟ 
 
كورد ئەگەر بیەوێ‌ پەند لە رابردوو وەربگرێت دوو ئەزموونی تاڵی هەیە لە پێكهێنانی حكومەتی مالیكی و عەبادی. یەكەمیان بەهۆی ئەوەی كورد ئامادە نەبوو لە ململانێی مالیكی و عەلاوی پشتگیریی عەلاوی بكات بە پاساوی ئەوەی كورد نەبێتە بەشێك له ‌كێشەی شیعەكان، ئەنجامەكەی واكەوتەوە مالیكی هاتەوە دەسەڵات و پرۆسەی سیاسیی عێراقی بەو ئاقارەدا برد كە بینیمان چی بەسەر ناوچە سنوییەكان و كوردستاندا هات لەسەر دەستی حوكمی شیعە. دووەمیشیان هەر بەهۆی ئەوەی كورد ئامادەنەبوو بچێتە هیچ گفتوگۆیەكی تاكلایەنەی هێز و كوتلە سیاسییەكانی شیعەوە تا ئەوكاتەی هەموویان رێككەوتن، ئەوكات تەنانەت چاوەڕێی وەڵامی كوردیان نەكرد ئایا بەشداریی كابینەكەی دەكات یاخود نا، لە گردی زەرگەتە بەسەرپەشتی كاك نەوشیروان لایەنە كوردییەكان هێشتا لە كۆبوونەوە بوون، عەبادی كابینەكەی بردە پەرلەمان و بە میزاجی خۆی چەند پۆستێكی بۆ كورد بە بەتاڵی هێشتەوە، بێئەوەی هیچ ئیعتیبارێك بۆ لایەنە كوردستانییەكان دابنێن حكومەتی خۆیان پێكهێنا. 
 
دەرئەنجامی ئەم هەڵبژاردنەش بە جۆرێكە جارێكی دیكە خەریكە هەمان ئەو مێژووەی رابردوو خۆی دووبارە دەكاتەوە، رەوتی سەدر یەكەمی هەڵبژاردنە، دەوڵەتی یاسا بەسەرۆكایەتیی نوری مالیكی نیوەی ژمارەی كورسییەكانی رەوتی سەدری بەدەستهێناوە. ململانێ لەنێو شیعەكان هەیە لەسەر ئەوەی كامیان دەتوانن كوتلەی گەورە دروستبكەن، هەردوو لایان بەجیاجیا خەریكی كۆكردنەوەی دەنگی دیكەن و هەوڵێكیش هەیە بۆ ئەوەی هەموو هێزە شیعییەكان لەژێر چەترێكدا كۆبكاتەوە. كورد و سوننەش بە زیاتر لە 130 كورسیی پەرلەمانەوە دۆش داماون و چاوەڕوانی ئەوەن شیعەكان لەناو خۆیاندا رێك بكەون. بێئەوەی ئەو پرسیارە رووبەڕووی خۆیان بكەنەوە كە ئایا رۆڵیان چییە لە ناو هاوكێشەكاندا؟ ئێستا بەهۆی ناكۆكیی نێوان شیعەكانەوە دەتوانن هاوكێشەكان بەهەر جۆرێك بگۆڕن كە له ‌بەرژەوەندیی كورد و سوننە بێت، بەڵام ئەگەر شیعەكان لەناو خۆیاندا رێككەوتن نە كورد و نە سوننە هیچ رۆڵێكیان نامێنێ‌ و دەبێت وەك پاشكۆ و تەنها بۆ شەرعیەتدان بە حكومەتێكی رووكەش كە بگوترێت بە بەشداریی هەموو پێكهاتەكانە، بەڵام لە واقیعدا حوكمی شیعەیە.
 
لێرەدا پێویستە ئەو پرسیارە رووبەڕووی هەردوو پێكهاتەی كورد و سوننە بكرێتەوە، بۆچی پێكەوە ناچن لەگەڵ یەكێك لە هێزە براوەكانی شیعە هاوپەیمانێتییەكی فراوانی كوردی، شیعی، سوننی دروستبكەن و حكومەتێكی هاوبەشی راستەقینەی هەر سێ‌ پێكهاتەكە بێننە ئاراوە؟ بۆ چاوەڕێی ئەوە دەكەن كە هەموو هێزە شیعەكان لەژێر چەترێكدا یەك بگرن و كاریان بە كورد و سوننە نەمێنێت؟ ئەگەر ئەمە ناكەن، ئەی كەواتە چ رۆڵێكیان هەیە لە پرۆسەی سیاسی و نەخشەی داهاتووی عێراق؟
لە رووداو وەرگیراوە