سەعدی ئەحمەد پیرە
21/07/2022
وا دیارە لەم بەشەی جیهاندا كات تێنەپەڕیبێت، 99 ساڵە دوای واژۆكردنی رێككەوتنی لۆزان، هاوسەنگی، شێوەی ژیان، پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و گروپە مەدەنییەكان، مافی مرۆڤ، تەنانەت سادەترین شتەكان، وەك... مافی قسەكردن و دەربڕین و نووسین بە زمانی دایك، هێشتا پێدەچێت لەسەر بنەمای بناغەكان بنیاتبنرێت، كە پەیمانی لۆزان لەسەری بنیاتنراوە، واتە هێز و تەنیا هێز.
بە بڕوای ئێمە ئەو وردەكاریانەی كە پەیوەندییان بە پەیماننامەكەوە هەیە، تایبەت بە بوون و مافی گەلی كورد لەم ناوچەیە لەگەڵ جیهاندا، كە تا ئێستا ماون، دەتوانرێت لە پێنج ئاستدا تێبگەین:
*پەیمانی لۆزان كۆدەنگییەكی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بوو بۆ هەڵوەشاندنەوەی بنەمایەكی بنەڕەتی مۆدێرنیتەی سیاسی، كە لەسەر بنەمای مافی گروپەكان بۆ چارەی خۆنووسین، ئەگەر ئیرادەی هاوبەشیان هەبێت.
پەیمانی لۆزان كە لەسەر بنەمای وێرانەكانی پەیمانی سێڤرێس بوو، بڕگەی سەرەكی لەو پەیماننامەیەدا هەڵوەشاندەوە، كە لەسەر بنەمای پێدانی مافی چارەی خۆنووسین بە گەلی كورد بوو، بەپێی مادەكانی 62-64یان، وەك باقی گەل و گەلان كە لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا دەژیان.
ئەمڕۆ زۆر لەوە هەیە و كۆدەنگییەكی نێودەوڵەتی و ناوچەیی هەیە، كە گەلێكی فۆرماتیڤ و بنەڕەتیی ناوچەكە؛ شایەنی ئەوە نین چارەنووسی خۆیان یەكلاییبكەنەوە، وەك خۆیان ئارەزووی دەكەن، تەنانەت ئەگەر ئامادەبن بۆ ئەوپەڕی رادەی هاوكاری و پێكەوەژیان لەگەڵ باقی گەلان و پێكهاتەكانی ناوچەكەدا.
*هەروەها پەیمانی سێڤرێس، هەوڵێكی ئینتیمی بوو بۆ بەردەوامبوونی هەڵوەشاندنەوە و جوگرافیا و زمان و گەلان و تەنانەت مێژووش. ئەم فۆڕمانە لە هەڵوەشاندنەوە، كە تا رادەی هەڵوەشاندنەوەی نەتەوەی كورد بە وردی جێبەجێكرا، بە مانای گۆڕینی ریشەیی راستییە بابەتییەكان بوو لەسەر زەوی و لە رێگەی هێزەوە.
گەلی كورد، لە وڵاتە جۆربەجۆرەكانی ناوچەكەدا، نە لە خواستێكی شەخسی یان مەیلی توندوتیژی، بەڵكو تەنیا لە پرەنسیپی بەرگریكردن لە خۆ، لە بەرامبەر ئەو هەڵوەشاندنەوەدا، كە راوەدووی دەگرت، شەڕی داستانی شۆڕش و راپەڕینەكانی دەكرد، ئەوان لە رێگەی ئەو پەیماننامەیەوە.
هێشتا هەڵوەشاندنەوەكە بەردەوامە، ئەگەرچی لە ئاستەكاندا جیاوازە، لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر، بەڵام وەك هەڵوەشاندنەوەیەك دەمێنێتەوە، تا ئەو كاتەی دانپێدانانێكی بەكۆمەڵ بە بوونی جوگرافیا و زمان و شوناس و گەلی كورد لەم هەرێمەدا نەبێت، لەگەڵ برا و هاوبەشەكانی، عەرەب، فارس، تورك، ئەرمەنی و ئەوانی تر.
*هەروەها پەیمانی لۆزان دەرگای فراوانی بە رووی فۆڕمەكانی ئەندازیاری كۆمەڵایەتی و سیاسیدا كردەوە، كاتێك پاڵ بە گواستنەوەی ملیۆنان دانیشتوانی مەسیحی لە توركیاوە بۆ یۆنان و موسڵمانان لە یۆنانەوە بۆ توركیا دەنێت. چاوی لەو ئاوارەییە داخست، كە دەوڵەت بەرامبەر گەلی كورد، لەژێر ئاڵای پڕۆژە ئابوورییەكاندا پیادەی دەكرد، بەڵام هەموویان شێوەی جینۆساید و جینۆسایدی كەلتوری بوون، كاتێك سەدان هەزار كەسیان لە رەگوڕیشەی خۆیان جیاكردەوە.
ئەم عەقڵیەتە، كە لە رێكەوتنی لۆزانەوە سەرچاوەی گرت، دەرگای فراوانی بە رووی ئەندازیاری كۆمەڵایەتی هاوتایدا كردەوە، كە لەوێدا هەڵمەتی ئەنفالكردنی ترسناك، كە لەلایەن رژێمی پێشووی عیراقەوە ئەنجامدرا، لووتكەی ئەم كارە دڕندانەیە بوو دژی مرۆڤەكان.
ئەمڕۆ لە عەفرین و سریانی و ناوچەكانی تر، شتێكی هاوشێوەی ئەو شتە هەیە و لە دژی گەلی كورد جێبەجێدەكرێت، كە قوربانیی بەردەوامی ئەو رێكەوتنە بوون.
*لەسەرووی ئەوەشەوە پەیماننامەكە نموونەیەكی سەرسوڕهێنەر بوو لە گۆڕینی گەلان و بەرژەوەندییەكانی خەڵكی ناوچەكە بۆ دەستی كێبڕكێی زلهێزەكان و ململانێی گەلان.
هەڵوەشاندنەوەی گەلانی ئەرمەنی و سریانی و یۆنانی و كورد لە پەیماننامەكەدا و گۆڕینی تەواوی ناوچەكە بۆ فەزایەك بە یەك شوناس، كە توركییە، تەنیا لەبەر ئەوەی بەریتانیا و فەرەنسا هەوڵیان دەدا توركیا دڵخۆش بكەن بە جۆرێك كە ئەو لە شۆڕشی كۆمۆنیستی/بۆلشەفی لە روسیا لەو كاتەدا نزیك نەدەبۆوە.
ئەو رازیبوونە، لەسەر حسابی گەلان و مافی گروپەكانی ناوچەكە، تا ئێستا، هەرچەندە بە فۆڕمی جیاوازی دیكە بەردەوام بووە.
ئێستا هەمان شت روودەدات، پێكهاتە مەدەنییەكان، گەلانی ژێر دەست و كەلتورە ناوخۆییەكان، هێشتا قوربانیی پشتیوانیی وڵاتانی گەورەی ناوچەكەمانن، لەسەر حیسابی كۆمەڵگە ناوخۆییەكانیان و مافەكانیان، كۆدەنگیی سەرەكیی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندییەكان هێشتا ئامادەن لەسەر حیسابی خەڵك و مافەكانیان لە هەرێمەكەماندا.
*بەڵام گرنگترین شت لە پەیمانی لۆزاندا دانانی ئەو حوكمە بوو كە سوپا و سەربازەكان بڕیار لەسەر چارەنووسی كۆمەڵگە و وڵاتان دەدەن نەك بە پێچەوانەوە.
بە پێچەوانەی هەموو ئەزموونە جیهانییەكانەوە، وەك چۆن كۆمەڵگە و خەباتە هاوبەشە كەڵەكەبووەكان بڕیارە چوارچێوە و فۆڕم و سیستمی سیاسی و پەیوەندییە هەمیشەییەكانی دەوڵەتان دیاری بكەن، رێكەوتنی لۆزان كە لە نێوان سەركردەكانی سوپای ناكۆكی ئەو سەردەمەدا روویدا، دان بەوەدا دەنێت سوپاكان و دەسەڵات و كاریگەرییەكانیان لە هەموو شتێكی تر باڵاترن. بەها سیاسییەكان و بنەماكانی مافی مرۆڤ و داینامیكی مۆدێرنیتەی سیاسی وەك دیموكراسی و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و رۆڵی پەرلەمانەكان زاڵن.
ئێستا، ئایا هەرێمەكەمان جگە لەوە شتێكی ترە، ئایا شتێكی ترە جگە لە گۆڕەپانێكی گەورە بۆ ململانێ توندوتیژەكان و چەقۆكێشان و هەژموونی بارووت لە هەموو لایەكەوە.
بە جۆرێك پەیمانی لۆزان ژێرخانی دامەزراند بۆ پێكهێنانی ژیان لە ناوچەكەماندا، پەیمانێك كە هات بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ و جێگیركردنی ئاشتی، بەڵام هەموو شتێكی پێچەوانە كرد، بە كورتە وتەی مێژوونووسی بەریتانی دەیڤید فرومكین: «ئەوە». پەیمانێكی ئاشتی بوو، دوای ئاشتی».