لە لووتكەی شەڕی ئیرادەوە لەنێو ماڵی شیعە: رێگەچارەكان

دلاوەر عەلائەدین


02/09/2022

لە هەوڵەكانی بۆ بەدەستهێنانی لووتكەی دەسەڵات، موقتەدا سەدر شەڕێكی دیكەی دۆڕاند. ئەمجارەیان لە خولەكانی پێشوو بە زەرەرمەندتر و تاڵتر لێی دەرچوو. بەڵام هێشتا زووە و با تواناكانیشی بە كەم نەزاندرێ، چونكە جارێ جەنگەكەی نەدۆڕاندووە.

لە 29ی ئابی 2022، موقتەدا "وازهێنانی" خۆی لە سیاسەت راگەیاند، بەڵام بەبێ ئەوەی داوا لە لایەنگیرانی بكات واز لە داگیركاریی ئەنجوومەنی نوێنەران بهێنن. بە پێچەوانەوە، لێدوانەكەی سەدر وەك ئاماژەیەك بۆ پەرەسەندنی زیاتر وەرگیرا كە دوای ئەوەو دەستبەجێ لە ناوچەی سەوزی بەغدا هێرش برایە سەر كۆشكەكانی حكومەت. تەنانەت خۆپیشاندەران هەوڵیاندا لە پردی هەڵواسراودا (جسر المعلق) بپەڕنەوە بۆ ناو جادریە، كە مۆڵگەی نەیارەكانیانە. ئەمانە وەك هەوڵێك بۆ دەستبەسەرداگرتنی بەغدا و تەواوی دەسەڵات لێكدرانەوە. دیارە سەدرییەكان پێشبینیان لە سەرهەڵدانی تووندوتیژیی كردبوو، بەو پێیەی كە چەند گرووپێكی باڵی سەربازیی بزووتنەوەكەیان، سەرایا سەلام گەیشتنە نێو خۆپیشاندەران. بەڵام ئەو هێزە بچووكەی سەرایا كە بە باشی ئامادە نەكرابوون، لە ئاستی (فەسائیل)ە پڕچەك و چەسپاوەكەی سەر بە چوارچێوەی هەماهەنگی نەبوون. سەدرییەكان لەمەڕ بێبەزەیی و گوڕی نەیارەكانیان سەریان سوڕما، ئەوەبوو رێژەیەكی زیاتریان لە قوربانیان بەركەوت كە زۆربەیان لە ریزی خۆپیشاندەرانی بێچەكدا بوون.

هاوكات موقتەدا كەوتە ژێر فشارێكی زۆرەوە، چ راستەوخۆ و چ ناڕاستەوخۆ، لەلایەن ئەكتەرە شیعەكانەوە لەنێو ناوەندەكانی دەسەڵاتی شیعی لە نەجەف، قوم، تاران و ئەولاتریش. لە ئەنجامدا، سەدر لە بارێكی دەروونیی خراپدا بڕیاری كشانەوەی هێزەكان و خۆپیشاندەرانی لە سەرجەم ناوچەی سەوز راگەیاند. رەخنەشی لە بزووتنەوەكەی گرت و دیسانەوە جەختی لە وازهێنانی خۆی لە سیاسەت كردەوە. ئەوەش پەیامێكی چەند بارەیە كە خووی پێوەگرتووە و هیچ لایەنێك قسەكانی سەبارەت بە كشانەوە بە جیدی وەرناگرێت. بە پێچەوانەوە، خەڵك نیگەرانن لەوەی ئەگەری زیاتر ئەوەیە كە سەدر بە تۆڵەكردنەوە بگەڕێتەوە مەیدانی شەڕ.

وەستانی ئێستا

لە وتارێكی ئەم دواییەدا جەختمان لەوە كردەوە كە سەدر ئاڵۆزیی سیستەمی سیاسیی عێراق و هەژموونی 'جیهانی شیعە'ی لەسەر سیاسەتی عێراق بە كەم سەیركردووە كە دواجار ئەوانە دەبنە رێگر لەوەی بە ئامانجە كۆتاییەكەی بگات، كە بریتییە لە زاڵبوون بەسەر دەسەڵات لە عێراقدا. هەروەها توانای خۆی، وەك ئۆركێسترایەكی یەك كەسی و، توانای لایەنگیرانی بۆ ملكەچكردنی نەیارەكانی، بە زۆر زانی. بۆیەش لە هەڵبژاردنی رێچكەكانیدا سەركەوتوو نەبوو و بەڵكو هەڵەش بوو.

لە بەرامبەردا، نەیارانی سەدر، بە تایبەتی چوارچێوەی هەماهەنگی، توانای سەدریان بۆ بەكارهێنانی ئامرازەكانی لە دەرەوەی سیستەمی دەوڵەت بە كەم زانیوە. بەڵێ توانیویانە هاوپەیمانیەكەی نێو خۆیان بە تۆكمەیی رابگرن و سەدرییەكان لە پەرلەمان و دەرەوەیدا بگەیەننە چەقبەست، بەڵام ئەڵتەرناتیڤێكی گونجاویشیان پێشكەش نەكردووە. بەڵكو دوای ئەوەی سەدرییەكان لە پەرلەمان كشانەوە، ئەوان كەوتنە ئاهەنگگێڕانی پێشوەختە و كاتەكانیان بەفیڕۆدا و نەیانتوانی حكومەتی نوێ بە خێرایی پێكبهێنن. نەیانتوانی بە زوویی كورد و سوننە بەلای خۆیان رابكێشن، یان هاوسۆزییەكی زیاتر لەنێو شیعەكاندا بەدەست بهێنن. ئێستا، دوای ئەوەی سەدرییەكان ناوچەی سەوزیان چۆڵكردووە، پێدەچێت جارێكی دیكە چوارچێوەی هەماهەنگی زێدە متمانەیان بەخۆیان پەیدا كردبێتەوە. تەنانەت رەتیانكردووەتەوە دان دابنێن بە دەستپێشخەرییەكەی سەدر بۆ كۆتاییهێنان بە تووندوتیژی، و بگرە دەستیان كردووە بە ورووژاندنی سەدرییەكان بە شێوازی جیاواز، هەروەك ئەوەی كە داوای دانیشتنی پەرلەمانیان كردووە بۆ بەردەوامبوون لە پڕۆسەی پێكهێنانی حكومەت بەپێی كارنامەی خۆیان.

لەم نێوەندەدا، دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق لە باشترین حاڵەتدا تەنیا رۆڵی چاودێرێكی ناكارامەیان بینی، یان لە خراپترین حاڵەتدا بە هاندانی پەرەسەندنی تووندوتیژیەكان تاوانباركراون. هەروەها لایەنە غەیرە شیعەكانی عێراق و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بوونەتە چاودێرانی نیگەران و بێزار، بەجۆرێك كە دەستەوەستان بوون لەوەی چۆن بەشێوەیەكی بنیاتنەرانە مامەڵە لەگەڵ لایەنە ململانێكەرەكان بكەن. بێگومان گلەییان لێناكرێ چونكە ساتێ كە سەركردە شیعەكان لە سەركردایەتیكردنی پێكهاتەكەیان شكست دەهێنن، رۆڵی لایەنە ناوەكی و دەرەكییەكانی دیكە (جگە لە ئێران) هەمیشە سنووردار دەبێ.

داهاتوو

داهاتووی نزیك تاریك دەردەكەوێت، چونكە سەرسەختی ركابەرەكان دەتوانێت عێراق بەرەو شكستێكی درێژخایەن ببات. شیعەكان دەتوانن بەرگەی تووندوتیژییەكی سنووردار بگرن كە لەو ماوەیەدا گەیشتنە ئەو سنوورە، ئەگەر لەوە تێپەڕی عێراق رووبەرەو ناوەوە دەتەقێتەوە. بەڵام دەكرێ رێگە لەو رێچكەیە بگیردرێت. 

لە ماوەی دەستبەجێدا، پەنجەرەیەكی تەسكی دەرفەت لە ئارادایە بۆ ئەوەی ئەكتەرەكان پلانێك بۆ چارەسەرێكی بەردەوام بخەنەڕوو. ئێستا تا زیارەتی چلە (ئەربەعین، لە 16ی ئەیلوول)، سەركردە جەنگخوازەكان ناچارن پشوو بدەن و لەخۆ بفكرن. لەم نێوەندەدا گرژییەكان هەر دەمێننەوە و ئەگەری ئەوە هەیە تووندوتیژی لێرە و لەوێ رووبدات، خۆ دوور نییە جارێكی دیكە شەڕێكی سەرتاسەری لێبكەوێتەوە یان نەكەوێتەوە. بەڵام ئەگەر دۆخەكە بەبێ چارەسەر بمێنێتەوە، ئەوا پێشبینیكردن لە رووداوەكانی داهاتوودا ئاسان نابێ. بە ئاڵوگۆڕكردنی لێدوانی نادیپلۆماسی و ناتۆرە و پەیامی رەق، رەنگە هەمان ئەكتەرەكان دوای چلە دەست پێ بكەنەوە و عێراق بەرەو كۆتاییەكەی ببەن.

درەنگ یان زوو سەدرییەكان درك بەوە دەكەن كە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی تەواوی سیستەمی حوكمڕانی بژاردەیەكی واقیعی نییە و گرتنەبەری رێگەی دەرەوەی دەستوور بۆ زاڵبوون بەسەر عێراقدا ئەنجامی نابێت. تاكە رێگەی گەڕانەوەیان بۆ شەرعیەت ئەوەیە كە رێگە بە پەرلەمان بدەن كۆببێتەوە، یاسا بۆ هەڵبژاردنێكی نوێ دابنێت و دەنگ بۆ خۆ هەڵوەشاندنەوە بدات. بە پێچەوانەشەوە، دەبێ چوارچێوەی هەماهەنگی ئەوە قبووڵ بكەن كە ناتوانن ئۆپۆزیسیۆن پشتگوێ بخەن، چ جای سڕینەوەیان. لێرەوە سازانی دوولایەنە پێویستە.

هەرچی لایەنە غەیرە شیعە عێراقیەكان و لایەنە نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەكانن، پێویستە فشار بخەنە سەر هەردوو دیوە ركابەرەكە بۆ ئەوەی لەسەر زەمینەیەكی ناوەڕاست ڕێكبكەون. باشترە كورد و سوننە پەلە لە رێكەوتن لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی نەكەن، بەتایبەتی بۆ پێكهێنانی حكومەتێك كە لەسەر حیسابی سەدرییەكان بێت. بەڵكو پێویستە بەشداریكردنیان بە مەرجی بەدیهێنانی ئاشتییەكی بەردەوام و عێراقێكی سەقامگیر بێ. پێویستە ئەمریكا و ئەوروپییەكان و یونامی بەردەوام بن لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ سەرجەم لایەنەكان بە شێوەیەكی بنیاتنەر و دیبەیتەكان لەسەر سەقامگیری و شەرعیەت و كارایی دەوڵەت چڕ بكەنەوە.

پێویستە ئێران درك بەوە بكات كە رووداوەكانی ئەم دواییانە هەستی دژە ئێرانی لەنێو شیعەكاندا زیاد كردووە و رەنگە لە كۆتاییدا زێدە تووندوتیژی لە ئێران دوورتریان بخاتەوە. دەبێ ئێران رۆڵی بنیاتنەر لە رازیكردنی هەموو لایەنەكان بۆ سازشكردن بگێڕێت. هەرچەندە ئێران بە پشتیوانیكردن لە چوارچێوەی هەماهەنگی بووەتە بەشێك (لایەنگیر) لە ململانێكان، بەڵام لەتوانایاندایە كە چوارچێوەی هەماهەنگی ناچار بكەن بۆ سازشكردن. دیارە ئەندامانی چوارچێوەی هەماهەنگی دابەشبوونە بەسەر گرووپی تووندڕەو و میانڕەودا. نهێنی نییە كە لە ناوەوە بێ سەركردایەتیەكی یەكگرتوون و دیارە لەلایەن ئێرانەوە بە باشتری رێنمایی دەكرێن. لە كاتێكدا ئەوانە و ئێران هاوڕان لەسەر ئەوەی كە دەبێت سەدر لە هەوڵەكانی بووەستێنرێت، بەڵام نەیانتوانی لەسەر باشترین رێگەچارە رێكبكەون. كاتی ئەوە هاتووە چاو بتروكێنن و بەرەو ناوەڕاست بڕۆن.

لە رووداو وەرگیراوە