دەرچوونەوەی ئەردۆغان، بەریەككەوتنی توركیا و ناتۆ

عارف قوربانی


16/05/2023

توركیای نوێ‌ وەك منداڵێكی نابەكام لە منداڵدانی دەوڵەتە نەخۆشەكەوە دروست بوو. بە سەرەتایەكی پڕ لە قەیران و كێشەی ئاڵۆزەوە بووە میراتگری خەلافەتێكی تێكشكاو، بەڵام بەهۆی دابەشبوونی جیهان بەسەر دوو جەمسەردا و بەرپابوونی جەنگی ساردی نێوان ئەم دوو جەمسەرەی جیهان، پێگە جوگرافییەكەی توركیا بایەخێكی زۆری بۆ ئەم دەوڵەتە تازە دامەزراوە لەڕ و لاوازە پەیداكرد. 
 
حوكمڕانانی ئەوكاتەی توركیا هەر زوو لە بایەخی پێگەی جوگرافیای وڵاتەكەیان گەیشتن و ژیرانە ناكۆكی و ململانێكانی دوای جەنگی دووەمی جیهانیان قۆستەوە و دوای سێ‌ ساڵ لە دروستبوونی (ناتۆ)، بوونە ئەندام لەو هاوپەیمانێتییە سیاسی و سەربازییەی رۆژئاوا. بەدرێژایی حەوت دەیەی رابردووی ئەندامێتییان لە ناتۆ، لە رووی خۆپڕچەككردن و گەشەپێدانی توانای سەربازی و پیشەسازیی سەربازییەوە سوودێكی زۆریان لە ناتۆ بینیووە. 
 
هەروەها بەهۆی ئەندامێتی لە ناتۆ، تا ئەندازەیەك و لە هەندێ‌ هەلومەرجدا رۆڵی نوێنەرایەتیی ناتۆی گێڕاوە بەسەر ناوچەكەدا، ئەمەش پێگەیەكی بەهێزتری پێبەخشیوە و پێگەی جەمسەرێكی هەرێمایەتی داوەتێ‌. لە رووی دیپلۆماسیشەوە توركیا سوودی زۆری لەو ئەندامێتییەی پەیمانی ئەتڵەسی بینیووە. لە هەموو ئەوانەش گرنگتر بۆ توركیا ئەوەیە بەهۆی ناتۆوە خەسڵەتی كێشەیەكی گەورەی ناوخۆی وڵاتەكەی لەپێشچاوی جیهان گۆڕیووە بۆ شەڕی تیرۆر. لەكاتێكدا كێشەكە پرسی ماف و ئازادی میللەتێكی خاك داگیركراوە. بەهۆی ئەو هاوپەیمانێتییەوە جیهانی رۆژئاواش كە پڕوپاگەندەی دیموكراسی و ئازادی گەلان و مافی مرۆڤ دەكەن، بەڵام چاوی خۆیان لە ئاستی ئەو زوڵم و ستەمكارییەی توركیا داخستووە. 
 
لە بەرانبەر ئەو سوودە زۆر و لە ژمارە نەهاتووانەی توركیا لە ناتۆ، ناتۆ سوودێكی ئەوتۆی لە توركیا وەرنەگرتووە. بەتایبەتی لەدوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتیی سۆڤێت و كۆتایی جەنگی ساردەوە، هیچ خزمەتێكی بە ناتۆ نەكردووە. تەنانەت لەو رووداو و پێشهاتانەشدا كە وەك شەڕی ناتۆ لە ناوچەكە بەرپابوون، توركیا رۆڵی تێیاندا نەگێڕاوە. 
 
نە لە جەنگی هاوپەیمانەكان دژ بە عێراق بۆ دەركردنی لە كوێت لە ساڵی 1991، نە لە شەڕی هاوپەیمانان دژ بە رژێمی تاڵیبان لە ئەفغانستان لە 2001، نە لە شەڕی هاوپەیمانان لە روخانی رژێمی بەعس لە عێراق لە 2003. ئەم سێ‌ رووداوە راستەوخۆ وەك جەنگی ئەندامانی ناتۆ وابوون، بەڵام توركیا لە هیچ كامیاندا بەشداریی سەربازی نەكردووە و تەنانەت رێگەی نەدا خاكی وڵاتەكەشی بەكاربەرن دژ بە عێراق.
 
لەم ساڵانەی دواتریشدا سەرهەڵدانی گرووپی تیرۆریستی داعش لە نزیكترین دەروازەی جەستەی توركیاوە كە وەك هەڕەشە و مەترسییەك بۆ سەر تەواوی مرۆڤایەتی وێناكرا. توركیا رۆڵی نەبوو لەو هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتییەی دژ بە داعش دروست بوو، لە كاتێكدا زۆربەی وڵاتانی ئەندامانی ناتۆ لەو هاوپەیمانێتییە بەشداربوون. توركیا تەنها خۆی پڕوپاگەندانەی ئەوە دەكات كە بەشداریی شەڕی دژی داعشی كردووە، ئەگینا هەموو وڵاتانی دیكەی ئەندام قسەی جیاوازتریان هەیه.
 
لەڕووی كردارییەوە توركیا پابەندێتییەكی ئەوتۆی بە ناتۆوە نەماوە. تاكە شتێك رایەڵەی پێكەوەبەستنەكەی هێشتووەتەوە ئەوەیە كە لەلایەك توركیا دەیەوێ‌ دەستكەوتەكانی كە بەهۆی ناتۆوە بۆی دەستەبەر بووە، وەك خۆی بمێنێتەوە. لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی سەرهەڵدانی خولێكی دیكەی ناكۆكی و ململانێ‌ لە نێوان ناتۆ و رووسیا، ناتۆ و چینەوە، وڵاتانی رۆژئاوا ناخوازن توركیا بكەوێتە بەرەی رووسیا و چینەوە. تا ئێستاش تەنها ئەوە توركیای لە ناتۆ هێشتووەتەوە.
 
سیاسەتی ئەردۆغان لە سێ‌ بۆ چوار ساڵی رابردوو، یاریكردنەكانی لەنێوان ناتۆ و رووسیا، بەتایبەتیش دوای كڕینی سیستمی مووشەكی ئێس 400ی رووسی، مانایەكی بۆ ئەندامێتی توركیا لە ناتۆ نەهێشتووەتەوە. ئەوەی هۆكار بوو كە ناتۆ بڕیار لە دەركردنی توركیا نەدات دوای ئەو سەرپێچییانە لە پرەنسیپ و ئامانجەكانی ناتۆ، چاوەڕوانی وڵاتانی رۆژئاوا بوو بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی توركیا لە ئایاری 2023. 
 
چاوەڕوانی ئەوە بوون بەهۆی داتەپینی دۆخی ئابووریی توركیا و ئینشیقاقی ناوخۆی حیزبی ئاكپارتی و جیابوونەوەی ژمارەیەك لە سەركردەكانی ئەو حیزبە، دابەزینی پێگەی جەماوەری ئەردۆغان و ئەو سیاسەتە‌ی لە ناوچەكە پەیڕەوی دەكات، لە هەڵبژاردن بكەوێت، چونكە وڵاتانی رۆژئاوا هێشتا هیچ بەدیلێكیان بۆ پێگەی جوگرافی توركیا نییە، دەخوازن ئەردۆغان بڕوات و توركیایان لە دەست نەچێت. بەڵام لە ئەگەری دەرچوونەوەی ئەردۆغان بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتی، سەركردایەتی ناتۆ دەخاتە بەردەم حوكمی بڕیاری دەركردنی توركیاوە لە ناتۆ. 
 
هەرچەندە لەخولی یەكەمدا هیچ كام لە بەربژێرەكان نەیانتوانی رێژەی 50+1 بەدەستبهێنن و ببنە سەرۆككۆماری توركیا، بەڵام بەپێی ئاماژەكان جارێكی دیكە ئەردۆغان شانسی ئەوەی هەیە لە كۆشك بمێنێتەوە. بەوەش ئەردۆغان دەستكراوەتر دەبێت لە ئیدارەدانی ئەو گۆڕانكارییانە لە سیاسەتی تازەی توركیا بە رووی چین و رووسیادا، چونكە پێش هەڵبژاردن ئەردۆغانیش بە هەستیارییەوە ئیدارەی ئەو ستراتیژە نوێیەی دەدا. بەڵام بە دەرچوونەوەی بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتی، ترسی لەدەستدانی كورسی و دەسەڵاتەكەی نامێنێت. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لە داهاتووی نزیكدا پەیوەندی توركیا و چین و رووسیا، لە پەیوەندی سیاسی و ئابوورییەوە بچێتە قۆناخی پەیوەندی و هاوپەیمانێتی سەربازیشەوە.
 
بەمەش هیچ رێگایەك لە بەردەم ناتۆدا نامێنێتەوە جگە لە خستنە دەرەوەی توركیا لەو هاوپەیمانێتییە سیاسی و سەربازییەی كە 70 ساڵە توركیا بێئەوەی هیچ ببەخشێت، بەهۆی پێگە جوگرافییەكەیەوە لەبەری دەچنێتەوە.
 
ئەوەی بۆ كوردیش وەك پێشهات لە دەرچوونەوەی ئەردۆغان و لە ئەگەری خستنه ‌دەرەوەی توركیا لە ناتۆ چاوەڕوان كراوە ئەوەیه،‌ كە لەناوخۆی توركیا پێدەچێت ستەمكاری بەرانبەر بە كورد زیاتربێت، بەتایبەتیش بەهۆی ئەوەی ئەردۆغان ئەگەر ببێتەوە بە سەرۆك، بە هێز و پشتیوانی توركە فاشیست و رەگەزپەرستەكان لە كۆشك دەمێنێتەوە. هیچ شاراوەییەك لەوەشدا نییە ئەوان بوونی كورد وەك نەتەوە بە مەترسی ستراتیژی دەبینن و هەرچیان پێبكرێت بۆ لاوازكردن و سڕینەوەی درێخی ناكەن. بۆیە چاوەڕوانكراوە كورد بكەوێتەوە بەر خولێكی دیكەی دەورانی نكوڵیكردن. هەروەها ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا بەرانبەر بە رۆژئاوای كوردستان و باشوور زیاتر پەرە دەسێنن. چاوەڕوانكراوە هاوپەیمانێتی هەرێمایەتی دژ بە كورد لەنێوان توركیا و ئێران بێتە ئاراوە بۆ لەباربردنی هەر دەرفەتێك بۆ كورد دروستبێت. 
 
لە بەرانبەر ئەمەشدا و لە ئەگەری دەركردنی توركیا لە ناتۆ، دەرگای نێودەوڵەتی زیاتر بۆ كێشەی كورد دەكرێتەوە. ئەو وڵاتانەی رۆژئاوا كە پێشتر بۆ موراعاتی توركیا و لەژێر كاریگەری پەیوەندییە سیاسی و هاوپەیمانێتییە سەربازییەكانیان لەگەڵ توركیا، چاویان لە ئاستی تاوان و ستەمی توركیا بەرانبەر بە كورد داخستبوو، گوێی خۆیان كەڕ كردبوو لە بیستنی هاوار و ناڵەی سووتانی میللەتێك، ئەگەری پێچەوانەبوونەوەی هەڵوێستیان و دەستگرتن بە كێشەی كوردەوە وەك ئامرازێك و بەكاربردنی لە ململانێكاندا، چاوەڕوانكراوە.
 
هەر دووركەوتنەوە ‌و دروستبوونی هەر كەلێنێك لەنێوان توركیا و رۆژئاوا، لە دوورمەودادا بە قازانجی كورد دەكەوێتەوە. ئەوەی بەپلەی یەكەم كاریگەری هەبووە لەوەی جیهانی رۆژئاوا سیاسەتی دووڕوویی بەرانبەر بە پرەنسیپەكانی خۆیان و كێشەی كورد پەیڕەو بكەن، نزیكی و پەیوەندی توركیا بووە بە جیهانی رۆژئاواوە. بۆیە بە دووركەوتنەوەی توركیا، هاوكێشەی نێودەوڵەتی بەرانبەر بە كێشەی كورد دەچێتە قۆناغێكی باشترەوە.