بەشی چوارەم
بیرۆكەی داگیركردنی مێژوو، سەرەتا لە هزری داگیركەردا جۆرێك لە وەهمی خاوەندارییەتی دروست دەكات و، پێی وایە، بووە بە خاوەنی مێژووییەكی قوڵ و ڕیشەناسی بۆخۆی دۆزیوەتەوە، بەڵام ئەم بیرۆكەیە ئەنجامەكەی شكست و كۆمیدی دەكەوێتەوە. لەو سەد ساڵەی ڕابردوودا، فارس و تورك و عەرەب، وەهمی زۆریان لەسەر ئەم بیرۆكەیە هەڵچنی بۆ بردنی مێژووی زاگرۆس نشین و مێژووی ئیلام، دواتر كە مێژووەكە هێزی ئەوەی تێدابوو خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ خاوەنە ڕاستەقینەكەی، داگیركەر كەوتە ناو دۆخی كۆمیدییەوە.
ئەم بیرۆكەیە تەنها لەناو فارس و عەرەب و توركدا تەحقیق نەكراوە بۆ بەتاڵانكردنی خاوەن ماڵەكە، لە ئەرمەن و گورجییەكانیشدا پانتاییەكی زۆری داگیركردووە. (بوریس پیۆترۆڤسكی) لە كتێبەكەی خۆیدا، لەسەر بنەمای چیرۆكێكی(موسێ حۆرنی) تەواوی مێژوونووسانی ئەرمەن و گورجیەكان دەخاتە دۆخی گاڵتەپێكردنەوە. چونكە هەردوو گەل هەوڵێكی زۆریان داوە بۆ بەخاوەندارییەتی كردنی مێژووی ئۆرارتو. تەنانەت بەشێك لە مێژوونووسە ئەرمەنی و گورجییەكان، لە ڕێگەی شرۆڤەی زمانەوە، گونجاندنێكیان دروستكردووە، كە ئۆراتوییەكانی شاری وان، بە بنچینەی خۆیان بزانن، لێ كاتێك كنەكەران دێن و بەدوای بنچینە ڕاستەقینەكەدا دەگەڕێن، كۆی ئەو بیرۆكانە پوچەڵ دەبنەوە و كورد دەبێتەوە بە خاوەنی مێژووەكە.
ڕەنگە لەناو دونیای كوردیشدا ئەم بیرۆكەیە هەبێت بۆ خۆبەستنەوە بە مێژووی ئەویتر، ئەشێت لە سەرەتادا شەیدابوونێك و وەهەمێكی گەورە دروست بكات، بەڵام كۆتاییەكەی هەمان چارەنووسی بیرۆكەی داگیركەر دەبێت بۆ مێژووی گەلی تر. كوردی زاگرۆس نشین مێژووی خۆی هەیە، ڕیشەی خۆی هەیە، پێویستی بە خۆبەستنەوە نییە بە ئەویتری دەرەوەی خۆی. چونكە گەلێكە زۆر شەیدای _پیت_ وشە_ نەبووە وەك سامییەكان، بێباكانە لەبەردەم ئەویتری داگیركەردا وەستاوە قسەی خۆیان و ئەركی داگیركەری خۆیان جێبەجێ بكەن و لەبری وەڵام، مێژووەكە خۆی وەڵامی داگیركەری داوەتەوە.(هێزی مێژوو بۆ مانادان بە شوناسە ڕاستەقینەكەی، لە هێزی هەموو بیرۆكەیەكی داگیركەر پتەوترە.)
بۆئەوەی وێنە گشتییەكەی قوڵایی مێژووی میزۆپۆتامیامان لا ڕوون بێت و تێبگەین، ئێمە سەر بە كام ستوونی مێژوویین، كلتوور و شارستانییەتی میزۆپۆتامیا دابەش دەكەین بەسەر سێ ستووندا و لەبارەی خاوەندارییەتی كوردەوە، سەرنجێك دەخەینە ڕوو.
ستوونی یەكەم/ زاگرۆس نشین
"هۆریایی، سۆباری، گوتی، میتانی، ئۆرارتو، لولوب، مانایی، ماد، ئەشكانی."
ستوونی دووهەم/ خواروی میزۆپۆتامیا
"سۆمەری، ئەكەدی، ئاشووری، بابلی."
ستوونی سێهەم/
"ئیلام."
ڕووبەری مێژووی میزۆپۆتامیا لەسەر ئەم سێ ستوونەیە. ستوونی یەكەم زاگرۆس نشینە، كورد جەسارەتی ئەوەی هەیە خاوەندارییەتی بكات و، بە ڕیشەی خۆی بزانێت. مێژووییەكی قوڵە و بەشداری لە سەردەمی ئەشكەوت نشین، سەردەمی گوندنشین و بەرهەمهێنانی كولتوور و خێزان، سەردەمی شارنشین و شارستانییەت كردووە. گەڕانەوە بۆ ئەم ستوونە و سەرلەنوێ شرۆڤە كردنەوەی و ڕووناكی خستە سەر دیوە شاراوە و تاریكەكەی، گەڕانەوەیە بۆ كێڵگەیەك هەم ئایدیای نوێی لێ بەرهەم دێت بۆ داهاتوو، هەم یارمەتیدەردەبێت، بۆ خاوەندارییەتی و ئاوەژووكردنەوەی كۆی ئەو شێواندنانەی لە ڕێگەی ئەویتری داگیركەرەوە كاری لەسەركراوە.
بیرۆكەی پشتكردن لەم مێژووە و هەوڵدان بۆ خۆنزیككردنەوەی ئەویتری خواروی میزۆپۆتامیا، بیرۆكەیەكی بێ بەرهەمە. نە لە ڕێگەی زمانەوە ئەو بێرۆكەیە دەرئەنجامی دەبێت، نە لە ڕێگەی خۆ خۆستە ناو شارستانییەتی ئەویترەوە. ئەگەر وا بیربكەینەوە، هەرگەلێك لە زاگرۆس نشینەوە چووبێتە خوارەوە، ئیتر بینچینەی كوردە، بۆ خاڵیكردنەوەی ئەم بۆچوونە، ئەم چیرۆكە دێتە ئاراوە،"سەدوچل و حەوت هەزار و پێنح سەد ساڵ بەر لە ئێستا، مرۆڤ لە دۆڵی ڕیفی ئەفریقاوە هاتە هیلالی بەپیت، واتە میزۆپۆتامیا، قۆناغی سەدهەزارساڵ لە ئەشكەوت نشینی تێپەڕاند، پاشان چووە خوارەوەی ئەشكەوتەكان و چل هەزارساڵ گوندنشینی تێپەڕاند. لەناو گوندەكاندا ماڵ دروستكرا، خێزان دروستكرا، كەلوپەلە پێداویستیەكان دروستكران، كولتوور دروستكرا، چاندن دەستی پێكرد، ماڵیكردنی ئاژەڵەكان دەستی پێكرد..هتد. بەهۆی بیرۆكەی گوندەوە شار دروستكرا و حەوت هەزارو پێنج سەد ساڵ مێژووی شارنشینی دەستی پێكرد." ئەم چیرۆكە تێزی هەرگەل و كەسێك لە زاگرۆسەوە چووبێتە خوارەوە سەربە ڕیشەی كوردە هەڵدەوەشێنێتەوە، چونكە كۆی گەلەكان بنچینەیان لە ئەفریقایە، پاشان لە هیلالی بەپیت، دواتر لە قۆناغە جیاوازەكاندا بە تایبەت سەردەمی شارنشینی شوناسی خۆیان جیادەكەنەوە و شوناس بە خۆیان دەدەن. ئەو شوناس بەخۆدانە، بۆ جیاكردنەوەی منە لە ئەویتر. شار تەنها بیرۆكەیەك نییە بۆ سیستەمكردنی ژیان و بەرهەمهێنانی فەرهەنگ و شارستانییەت، بیرۆكەیەكیشە بۆ شوناس پێدان و خۆجیاكردنەوە لە ئەویتر.
گەلانی دیكە لێرەوە ڕۆیشتوون، ڕۆشتنیان واتای ئەوە ناكات بنچینەیان كوردە، شوناس پێدان لە شارنشینیەوە دەست پێدەكات، كۆچكردنەكانیش لە ئەشكەوت و گوندەوە دەست پێدەكات، كە هێشتا شوناس پێدان واتایەكی نەبووە. ئەمە بە دیوێكیدا، بە دیوەكەی تردا، زمانی ئەویتر: نمونە: سۆمەری نابێت بە بنچینەیەك شوناسی زاگرۆس نشینی پێوە ببەستین. چونكە زمان بە هەشت قۆناغدا گوزەردەكات و لەسەردەمی سۆمەریدا دەبێت بە دامەزراوە. ئەو دامەزراوەیی بوونەی زمان، زمانی دایك دروستدەكات و زۆرێك لە گەلەكان لەم سەبەتەی زمانە سودیان بینوویە، چونكە دایكە زمانە. ئێمە ناكرێت وەك ئەرمەن و گورجی و فارس و عەرەب و تورك، لەسەر ئەو بیرۆكە وەهمیانە مێژووەكەی خۆمان فەرامۆش بكەین و بچینە ناو ئەویترەوە و لە ئەویتردا بۆ خۆمان بگەڕێین، چونكە بیرۆكەیەكە كۆتاییەكی كۆمیدییە و تەنها گەلێكیش پێویستی بەوەیە لەویتردا ڕیشەناسی بۆ خۆی بكات، كە خۆی قوڵاییەكی مێژوویی نەبێت، ئێمە كە ئەو قوڵاییەمان هەیە، نیگاكردن بۆ خۆمان، بەرهەمهێنەرترە لە خۆ بەستنەوە بە ئەویترەوە.
ئەوە دروستە كورد لەناو كولتووری میزۆپۆتامیادا بەشدارییەكی بنەڕەتی هەیە، ڕیشەی هەیە، بەڵام توانای ئەوەی نییە دەست لە ڕیشەكەی خۆی هەڵگرێت و ئەویتری خواروی میزۆپۆتامیا بكات بە هی خۆی. كورد دەتوانێت لەسەر ئیلام، هۆریی، سۆبار، گوتی، ئۆرارتو، مانا، لولوب، ماد و ئەشكان، خاوەنداریەتی بكات و مێژووەكەیان سەرلەنوێ دابڕێژێتەوە و واتاییەكی دیكەی پێبدات. واتە: كرمانج و سۆران و گۆران، دەتوانن بە دەنگی بەرز خاوەندارییەتی لە مێژووی هۆریای، سۆباری، گوتی، میتانی، لولوبی، ئۆرارتو، مانایی، ماد و ئەشكانی بكەن. لە هەمانكاتدا لوڕ و لەك و كەلهوڕ و فەیلی، دەتوانن خاوەندارییەتی مێژووی ئیلام بكەن.
بەڵام لەڕووە كولتوورییەكەوە، ڕیشەی هەموو گەلانی ناو ئەم مێژووە بنچینەكەی لە گوندنشینیدایە، گوند كولتووری بەرهەمهێناوە، شار تەنها زیادەی خستووەتە سەر كولتوور. بۆیە كولتووری میزۆپۆتامیا، بەشێوە گشتییەكەی تەماشا دەكرێت و یەكلایی ناكرێتەوە بۆ گەلێك و قۆناغێك. ئەو گەلانەی لە زاگرۆسەوە تاكو خواروی میزۆپۆتامیا ژیاون، لەناو ڕووبەری كولتوورێكدان، كە كاریگەری لەسەر یەكتری دادەنێن. جۆرێك كولتووری فرەڕەنگیان هەیە، دەكرێت قسە لەسەر كولتووری مزیۆپۆتامیا بكرێت، بەڵام قسەكردن لەسەر بردنی مێژووی ئەویتر و شارستانیەتی ئەویتر، وەهمێكی ترسناكە.
ئێمە ئەگەر لە هۆریایەوە بۆ ئێستا تەماشای كورد و زاگرۆس نشینی بكەین، لە هیچ وێستگەیەكی مێژووییدا ڕووبەرووی ئەو بیرۆكەیە نابینەوە، كورد ویستبێتی مێژووی ئەویتر داگیربكات و بیكات بە سەرزەمینی خۆی. ئەوە هزری كورد نییە، هزری ئەو گەلانەیە قوڵاییەكی مێژوویان نییە و هەست بە بۆشایی دەكەن، دەیانەوێت لە ڕێگەی مێژووی ئەویترەوە مانایەك بۆ ڕیشەی خۆیان پەیدا بكەن. ئەگەر بیرۆكەیەكی وا بێتە ئاراوە بۆ مرۆڤی كورد مێژووی ئەویتر بكات بە هی خۆی، بیرۆكەیەكی شكۆمەندانە و خانەدانانەی كوردانە نییە، بیرۆكەی ئەو كەسایەتییە داگیركراوەیە پێیوایە لە ڕێگەی ئەویترەوە دێتە ناومێژوو، بەبێ ئەوەی درك بەوە بكات قوڵایی مێژووەكەی خۆی پڕوزەترە لە مێژووی ئەویتر.
داگیركەر تەنها خاك، زمان، كولتوور، داگیرناكات، هەوڵی داگیركردنی مێژووش دەدات بۆ ئەوەی بە تەواوەتی بتسڕێتەوە و ڕیشەیەكت نەهێڵێت. بەڵام قۆناغ دێتە پێشەوە، هەوڵەكەی قڵپ دەبێتەوە، چونكە هەوڵەكەی لاوازترە لە وزەی مێژوو. ئەو بیرۆكەیەی داگیركەر لەسەر مێژوو دەیخاتە ڕوو، كارەكتەری پڵنگەكەی ناو ڕۆمانی_داگیركردنی تاریكی_ بەختیار عەلی_م. بیردەخاتەوە. لە ڕۆمانەكەدا ئەویتری فاشیست پێیوایە پڵنگەكەی زیندانی كردووە و هێزی گەلی نەهێشتووە، ئەو هێزەی لە پڵنگەكەدایە دەبێت بە هێمای گەلێك، كە لای ئەویتری فاشیزم زنجیركراوە. بەڵام نەوەی پڵنگەكە لەناو پانتاییە مێژووییەكەدان و لەسەرزەمینی كێوەكەدان، داگیركەر بە وەهمی زنجیركردنی ئەوانیش دەیەوێت ڕامیان بكات، بەڵام نەوەی پڵنگەكە داگیركەر پارچەپارچە دەكەن و كۆتایی بە چیرۆكەكەی دەهێنن. پڵنگ وەك هێمای هێز و هێمای ئاژەڵێك كە قەڵە‌مڕەوی خۆی دیاری دەكات، هێزێك نییە بۆ ئەبەد زنجیربكرێت، ڕەنگە لە قۆناغێدا گەمارۆ بدرێت، دیل بكرێت، لەبەردەم ئەویتردا لە قەفەسێكدا لاواز ببێت، ئەمما نەوەكانی كە هێمای داهاتوون، شوناسە ڕاستەقینەكەی خۆیان وەردەگرنەوە و لە سەرزەمینەكەی خۆیاندا جێگردەبنەوە، بەبێ ئەوەی ئەویتری داگیركەر بتوانێت ڕامیان بكات، یان بیانكات بە بەشێك لەخۆی. هێزی مێژووش وەك هێزی پڵنگەكەیە، لە شوێنێكدا مات دەكات و دەخرێتە قەفەسەوە، بەڵام لە شوێنێكی تردا هەموو ئەو زنجیرانە تارومار دەكات داگیركەر بۆ بەدەستهێنانی بەكاری هێناون. گەر پڵنگی دلیكراویش كارەكە نەكات، نەوەكانی دەیكەن، كە هێمان بۆ هێزی كەرەستە نادیارەكانی مێژوو. خۆشبەختانە كورد چونكە لە ڕووە مێژووییەكەوە زۆر قوڵە، هەرزوو ئەو دیدە فڕێدەداتە دەرەوەی خۆی هەوڵی داگیركردنی مێژووی ئەویتر دەدات و خۆی بە ئەویترەوە ببەستێت.