نەبەز گۆران
6 رۆژ پێش ئێستا
بەشی پێنجەم
دانیشتن لە ئاویەر، وەك دانیشتنە لە كەنار دەریا، خەیاڵ و ڕووانین دەبات بۆ شوێنانێكی دور. كاتێك لە بەرزایی ئاویەرەوە تەماشای شاری سنە دەكەیت، لە فەرشێك دەچێت لەسەر زەوییەكی بەرزونزم ڕاخرابێت. دەبێت میری ئەردەڵان چ ڕووانینێكی هەبووبێت بۆ ژیان؟ ئاوا پایتەختی لە (زەڵم)ەوە گواستوەتەوە بۆ سنە؟ كاتێك لە بەرزایی ئاویەرەوە تەماشای شارەكە دەكەیت، بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، ناچاریت لەسەر ئاسۆی ڕووانینی میر قسە بكەیت، چونكە لە دەربەندێكەوە پایتەخت دەباتە شوێنێك، هەتا ئاستی بینینی چاو بڕبكات شوێنەكانت لێوە دیارن، پێدەچێت میرێك بووبێت كەیفی بەوە هاتبێت ئێواران لە شوێنێكەوە دانیشێت، ئاسۆی ڕووانینی بۆ دورترین شوێن ئاڕاستە بكات.
لەوانەیە یەكەمجار كە میر هاتبێتە ئەم ناوە و ئەو ئاسۆ فراوانەی دیبێت، بە خزمەتكارەكانی گوتبێت: چۆنە خۆمان لەو دەربەندەی زەڵم ڕزگاربكەین و، بێین لە تەنیشت ئەو گوندەوە یەكەم قەڵا دروستبكەین و ئێرە بكەین بە پایتەختی میرنشینەكەمان؟ خزمەتكارەكانیش وەڵامیاندابێتەوە قوربان بۆچوونەكەت زۆر دروستە، ڕاستە زەڵم شوێنێكی پتەوە و كێوەكان پاڵ پشتمانن بۆ ڕێگریكردنی لەشكری بێگانە، بەڵام ئیتر كاتی ئەوەیە ئەردەڵانییەكان شاری مەزنتر دروستبكەن.
شارەكە لەناو مێژووی نوێدا پێگەیەكی تایبەتی هەیە، هەر شارێك توانای بەرهەمهێنانی فەرهەنگ و كولتووری نەبوو، تەنها نشینگەیەكە. سنە جگە لەوەی شارێكی جوانە، شاری بەرهەمهێنانی كولتوور و فەرهەنگە، شارێكە ئایدیای سیاسیی دروست دەكات، شارێكە فەرهەنگی ئەردەڵانییەكان، چ لە ڕووە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكەوە، چ لە ڕووە فەرهەنگیەكەوە دونیابینییەكی نوێی بۆ دروستكردووە. ئاستی كرانەوەی كۆمەڵایەتی شارنشینەكانی هێندەی ئاستی خەیاڵی مەستۆرە لە بەیتە شیعرەكانیدا فراوانە. جۆرێك لە كەسایەتی بڕوابەخۆبوون لەناو شارەكەدا دروست بووە، لە پەیوەندی ناترسێت، چونكە بڕوای بەخۆیەتی. ئەم نەترسانە لە دونیای شیعری مەستۆرەدا بەرجەستە بووە و چووەتە ناو هزری كوڕ و كچەكانەوە، گومانم نییە ئەو فەرهەنگە ئەردەڵانییە ئەم مرۆڤەی دروستكردووە، ئەگینا سیستەمە سیاسیەكانی دواتر، مرۆڤی ترسنۆك و ملكەچیان ویستووە، مرۆڤی لاواز و بڕوابەخۆ بوویان نەویستووە، ئەم مرۆڤە كراوە و بڕوابەخۆبووە، ڕیشەكەی لای ئەردەڵانییەكانە، نەك سیستەمە سیاسییەكانی دواتر. لەپاڵ ئەمەدا زمانێكی شیرینی شاریانەیان هەیە، لەو جۆرە شێوازانە دەچێت، زمانزانێك لە باخەكەی خۆیدا موتوربەی هەورامی و سۆرانی كردبێت و ئەو شێوازە سنەییەی لێ دروست بووبێت. زمانێكی پڕ ئاوازە، كاتێك گوێی لێدەگریت، هەستدەكەیت گوێ لە مەستۆرە دەگریت، كە لە هۆدەكەی خۆی لە كۆشكەكەدا، لە تەنیشت ڕووناكی مۆمێكدا دانیشتوە و شیعرت بۆ دەخوێنێتەوە و ئارامت دەكاتەوە.
لەناو مێژووە نوێیەكەدا، فەرامۆشكردنی سنە بۆ هەڵنەسەنگاندن، درزێكە ئایدیاكانت لێ وندەكات. هەموو هوشیارییەكی سیاسی ڕیشەیەكی فەرهەنگی هەیە، واتە: گوتاری سیاسیی كاتێك بەرهەمدێت، لەناو فەرهەنگی ئەدەبی و كولتوورییدا زەمینەسازییەكی بۆ فەراهەم كرابێت، سنە سەرزەمینە نوێیەكەیە بۆ دەرخستنی گوتاری سیاسیی و دونیابینی نوێی سیاسیی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان. ڕیشەی جوڵە سیاسی و فەرهەنگیەكەی كۆمار و مهاباد، لقێكی بنەڕەتی لە ژێر هەژموونی ئەو دونیا فەرهەنگییەوە دێتە دەر، بنەوانەكەی سنەیە. سنە شاری نشینگەیی نییە، شاری بەرهەمهێنانی فەرهەنگ و بیرۆكەكانە، لەڕێی زمانەوە دەوروبەری دەخاتە ژێر هەژموونی خۆی و جوڵەی نوێ دروست دەكات. هەموو شارە كولتوورییەكان ئەو وزەیەیان هەیە دەرەوەی خۆیان ئاڕاستە بكەن، وەك سنە، ئامەد، عەفرین، سلێمانی.
كاتێك بە كۆڵانەكانیدا تێدەپەڕی و بەژێر سێبەری سوورەچنارەكاندا گوزەر دەكەیت و گوێت لە خوڕەی ئەو جۆگە ئاوانە دەبێت، كە بە هەندێك لە كۆڵانەكاندا دەڕۆن، ناتوانیت بیر لە گۆرانییەكانی، عەباسی كەمەندی و فەتانەی وەلیدی نەكەیتەوە. ئەم دوو ئاوازە، ئاوازی شارن، ئەگەر سەركۆنەم نەكەن، هەستدەكەم ئەو ئاوازە خەمیگنە پاشماوەی ئاوازی خانەقا دێرینەكانە و سەرلەنوێ بە ڕێزێكەوە دێتەوە ناو بەهاكانی ژیان. دوو دەنگەكەی سنە، كاتێك لە ڕادیۆ دێرینەكەوە پەخش دەكرێن، شارەكە ڕادەچڵەكێنن. دوو دەنگی نەرم و ئارامن، یەكێكیان هێندەی شار ئاسۆییە و ئەویتریان، وەك خاتوونێك دەیەوێت بگەڕێتەوە بۆ كێوەكان و بەرزتر لە شارەكە بخوێنێت.
فەتانە و عەباس نەوەی شارن، واتە نەوەی سەر بەتەنیایین، چونكە تەنیایی شار دروستی دەكات، لە گوندا تەنیایی بوونی نییە، سروشت ناهێڵێت تەنیایی لە مرۆڤی گوندنشیندا دروستبكات، ئەوە دیوار و سیستەمە تەنیایی دەخاتە ناو ژیانی مرۆڤەوە، سیستەمیش تەنها لە ڕێگەی شارەوە ئەو هێزەی هەیە تەنیایی بەرهەم بهێنێت. ئەم دوو دەنگەی شارەكە بانگمان دەكەن بۆ ناو بەهاكان، بۆ تێپەڕین بەسەر دیواری تەنیایدا، ئەگەرچی هەردووكیان لە قوڵایی تەنیاییەوە ئاواز دەچڕن، بەڵام بەهاكانی ژیان، خێزان، خۆشەویستی، دۆستایەتی، گەڕانەوە بۆ لادێ، بۆ سروشت و پاكی، لە جەوهەری ئاوازەكانیاندا نیشتەجێیە. بەبێ ئەوەی شرۆڤەیەك بكەن، هەر بە ئاواز هەموو ئەو شتە جوانانەمان پیشان دەدەنەوە، شار لێمانی دەسەنێتەوە. كاتێك بەهاكان دەبێتە كرۆكی ئیشەكانیان، ئیتر هەستدەكەیت دوو ئاوازەكە لە منارە كۆنەكانی خانەقاكانەوە كەوتونەتە خوارەوە و تێكەڵ بە سەردەمێكی نوێ بوون، كە سەردەمە نوێیەكە شەیدای كوشتنی بەها بەرزەكانە، بۆیە ئەو دوو دەنگە دەبنە بەرگریكاری بەهاكان.
جارێكیان لەگەڵ هاوڕێكم باسی عەشقی كوردیم كرد، وتم: ئەدەبی گێڕانەوەی ئێمە بە پڕۆژەیەكی تۆكمەوە ئیشی لەسەر عەشقی كوردی نەكردووە، لەوانەیە لە داهاتوودا حەزبكەم ئیشێكی بە زمانی گێڕانەوە لەسەر بكەم و سەرجەم تایپەكانی عەشق_ئەوین_ی كوردی سەرلەنوێ زیندوو بكەمەوە و واتایەكی تریان لە دونیای گێڕانەوەدا پێبدەم. تایپەكانی عەشقی كوردی زۆرن، ئەوینێكمان هەیە ئەوینی خانیانەی پێدەڵێین، ئەم ئەوینە دەست لە هەموو میراسێك و پلەوپایەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی هەڵدەگرێت لە پێناو گەیشتن بە یار، وەك ئەوینەكەی مەم بۆ زین. پاشان تایپێكمان هەیە، هەموو ناشیرنییەك جوان دەكات، وەك عەشقەكەی نالی بۆ چاوە خێڵەكانی حەبیبە، ئەم ئەوینە هێندە سەرنجڕاكێشە ناچارت دەكات ڕووانیت بۆ جوانی و ناشیرینی لە بونیادەوە بگۆڕیت. تاپێكمان هەیە، عەشقەكەی لە هەموو دونیا دەشارێتەوە، دەزانێت دونیا چەند بێڕەحمە و چۆن عەشق وێران دەكات، وەك عەشقەكەی ئەحمەد هەردی، كاتێك دەڵێت: نایزڕێنم ناوەكەی.
تایپێكی ترمان هەیە، عەشقەكەی لەماڵ دەردەكات، ماڵ وەك هێمای خۆبەستنەوە دەبینێت و یار دەكاتە دەرەوە، دەیباتە ناو ئاسۆیەكی فراوانەوە، ئازادی دەكات، دەترسێت ماڵ ببێت بەو سیستەمەی یار كۆت و بەند بكات و بیخنكێنێت. بۆیە بێڕەحمانە دەریدەكات تاجارێكی تر ببێتەوە بە مرۆڤە سروشتییەكە، دونیای تر و ڕەنگی تری پێ دەناسێنێت و لەبری ماڵ، دونیا دەكات بە ماڵی، وەك عەشقەكەی بەختیار عەلی، كاتێك دەڵێت: با یار لەماڵ دەربكەین. تایپێكی تری عەشقمان هەیە، شكۆمەندە، بەهێزە، توانای ئەوەی هەیە لە پێناو بەدەست هێنانی یارەكەیدا هەمووشتێك بكات، بەڵام نایكات، دەزانێت خۆشەویستییەكەی لە هێزەكەی گەورەترە، ئەم تایپە شكۆمەندانەیە خۆی بە خانەدان دەزانێت، وەك عەشقەكەی سەلیمی عەنتابی ناو ڕۆمانی گەشتەكەی دێواری برادۆستی.(لەداهاتوودا بڵاودەكرێتەوە.)
تایپێكی ترمان هەیە، لەناو ئەوی یاردا خۆی دەتوێنێتەوە، خۆی وندەكات، دەبێتە تەم، دەبێتە سەراب و نادیاری، لە پێناوی ئەویتری یاردا، تا ئاستی خۆ سڕینەوە دەڕوات، وەك عەشقەكەی مەحوی. تایپێكی ترمان هەیە، هەموو دەردەكانی ئەویتری یار هەڵدەگرێت، دەیەوێت ئازارەكان بۆ ئەم بن، خەمەكان بۆ ئەم بن، یار شەنگ و سەلامەت بێت و هیچ دەردێك ڕووی تێنەكات، وەك عەشقەكەی عەباسی كەمەندی كاتێك دەڵێت: با چاوی تۆ نێشێ ئالی بە كەیفە، با چاو من بێشێ كەس نایژێ حەیفە. تاپێكی ترمان هەیە، یار لەناو دڵدا دەردەهێنێت، دڵ بە شوێنی یار نازانێت، پێی وایە دڵ شوێنێكی تاریكە و لە شوێنی نووستن دەچێت، كاتێك باشە بەكاری بهێنێت یار ماندووبێت و تەنها بۆ حەوانەوە بچێتە ماڵی دڵ. ئەم تایپە سەر برژانگی چاو وەك هەورەبان دەكات بە شوێنی یار. دەیەوێت یار لەسەر برژانگی چاو دانیشێت و قاچی شۆڕبكاتەوە و هەتا حەزبكات بۆ دورترین ئاسۆی ڕوانین بڕوانێت. دژی هەموو دونیابیینەكانی شیعرە و شوێنی یار دەگۆڕێت بۆ پانتاییەكی فراوان و لەو زیندانەی دڵ ڕزگاری دەكات، وەك عەشقەكەی مەولەوی، كاتێك دەڵێت: باڵەخانەی چەم، دڵ دیوان و توون. تایپی زۆرمان هەیە، جۆرێكی ترمان هەیە ناجێگیرە، توانای خۆیەكلایكردنەوەی نییە، لە نێوان نیشتیمان و یاردا، بەردەوام لە هاتووچۆدایە، هەندێكجار یار دەكات بە نیشتیمان و هەندێكجار نیشتیمان دەكات بەیار، خۆی كەرت كردووە و بە كەرتبوونەوە، دەیەوێت ئەوینێكی ناتەواو بەرهەم بهێنیت، ئەم جۆرەیان شێركۆبێكەس نوێنەرایەتی دەكات و تا دوا ساتی مردنیشی ناتوانێت لەسەر یەكێكیان خۆی جێگیربكات. بیرۆكەی دژە شێركۆشمان هەیە، لای ئاپۆ دەردەكەوێت و بۆ ئەبەد ناگەڕێتەوە لای یار و لەبری گەڕانەوە شرۆڤەی هەڵسەنگاندنی ژن دەكات بە پرسی تێگەیشتنی. هەرچۆنێك بێت ئەوینی كوردی تایپی زۆرە، تەنها گێڕانەوە دەتوانێت سەرلەنوێ كۆیان بكاتەوە و پێكەوە ئەوینە ڕاستەقینەكەی كورد پیشان بداتەوە.
سنە ئاوایە، شۆخ و شەنگییەكەی لە مەستۆرەوە وەرگرتووە، ناچارت دەكات بیر لە ئاواز، بیر لە ئەوین، بیر لە زمان، بیر لە شیعر و كولتوور بكەیتەوە. بیر لەو ماڵانە بكەیتەوە هێشتا هەیبەتە ڕەسەنەكەی بیناسازی میزپۆتامیایان جێنەهێشتووە و، شكۆی خانەدانی ئەردەڵانییەكان لەگەڵ تیشكی هەتاودا، بە پەنجەرە ڕەنگاوڕەنگەكاندا دەڕژێن بەسەر یادەوەری شارەكەدا و گەنجەكانی ناوی، وەك گوڵی سەرفەرشێك هەریەكەیان ڕەونەقی خۆی هەیە و دنەت دەدات، لە گۆشەی ترەوە سەرلەنوێ ڕوانینت بۆ دیوە شاراوەكانی دونیای كورد بخەیتە گەڕ.