ئەشێت جیهانی ئەمڕۆ، بەتایبەت ناو دونیای سیاسەت، بووبێتە جیهانێكی پڕ لە ژاوەژاو، جیهانێك هێزەكان و بكەرەكان، فیگەرەكان و جەماوەر، هەمووان پێكەوە لەناو كەرنەڤاڵێكی ئایدۆلۆژیدا سەرقاڵبن بە ژاوەژاوێكەوە، كە هیچ لۆژیكێك، هیچ چارەسەرێكی بونیادی شك نەبەن بۆ رزگاربوون و گەڕان بۆ چارەسەری كێشە راشتەقینەكان، بۆیە لە رووبەرێكی ساختەی شاشەیدا ژاوەژاوێكی گەورە شوێنی سیاسەت و بەڕێوەبردن و چارەسەرەكانی گرتبێتەوە.
ئەم جیهانە نوێیە ناچارمان دەكات جارێكی دیكە بگەڕێینەوە بۆ سەردەمێك پێش ئێستا و، كارەكتەرێكی ناو دونیای فاشیزم بهێنینەوە و لەرێگەی گوتار و بۆچوونەكانییەوە، سەرلەنوێ وێنە كۆپیكراوەكانی لە ئێستادا بدۆزینەوە. ئەو كارەكتەرە فاشییە، تەنها كارەكتەرێك نەبووە پێگەیەكی هەبێت لەناو سیستەمی _نازی_یەتدا، بەڵكو وەك فاشیستێكە خاوەن تێز و بۆچونی تایبەت بەخۆیەتی، تا لەو رێگەیەوە خزمەت بەو ئایدۆلۆژیا و فاشیزمە بكات، هەموو ئەویترێكی دەرەوەی خۆی بە مەترسی دەزانێت و هەوڵی سڕینەوەی دەدات.
ماشێنی راگەیاندن، لە دونیای ئایدۆلۆژیدا پانتاییەكی فراوان داگیردەكات، لە ئێستای سیستەمی سەرمایەداریشدا، ئەم ماشێنە دەسەڵاتەكان و تواناكەی فراوانتر بووە و، بووەتە بەشێك لە رووبەری ژیانی تاكەكان. لەم نیگایەوە راگەیاندن تەنها زمان و وێنەیەك نییە بۆ پیشاندانی بەشێك لە پارچەكانی حەقیقەت، بەڵكو بەشێكی گەورەشە لە ئاوەژوكردنەوەی حەقیقەت و دروستكردنی روودا و هەواڵ و جیهانی ساختە. كاتێك ئەم ماشێنە دەبێتە زمان و چاوی ئایدۆلۆژیا، ئیدی مەترسییە گەورەكە لێرەوە دەست پێدەكات. واتە: یەكێك لە وزە گەورەكانی ئایدۆلۆژیا، ماشێنی راگەیاندنە، چ بۆ بەردەوامیدان بە تیژكردنەوەی گوتاری ساختە، چ بۆ بە جەماوەریكردنی هەمووشتێك و داماڵینی لە مانا راستەقینەكان و، چ بۆ دروستكردنی كارەكتەری بێماهییەت و بێ فیكر و فیگەری خاڵی، چ بۆ لێدان لە هەموو ئەویترێكی دەرەوەی ئایدۆلۆژیا.
ئەو ئێستایەی ئێمە تێیدا دەژین، ئێستایەكی مەترسیدارە، ئێستایەكە شاشە و زمانی شاشە، ئایدۆلۆژیا و بكەرەكانی، شوێنی لۆژیك و ماناكانی گرتوەتەوە. هەموو كارەكتەرێكی ناو ئەم دونیایە لەژێر هەڕەشەی گەورەدایە، هەڕەشەی كەرامەتی، یان هەڕەشەی گۆڕینی وێنەكەی لە كەسێكی ئاساییەوە بۆ دوژمنێكی مەترسیدار، یان بۆ بكەرێكی خائین، دۆڕاو، دور لە ئاكار...هتد. كاتێك بڕغوەكانی ناو ئەم ماشێنە لەگەڕ ئایدۆلۆژیادا وێنای دەرەوەی خۆیان دەكەن، ئەشێت هەموو ئەویترێكی دەرەوەی ئەم ئایدۆلۆژیاییە بكەوێتە ژێر چەندین جۆر لە فۆڕمی هەڕەشە، تا ئاستی سڕینەوەی كەسایەتی مەعنەوی و جەستەیی. " ئاشەكە ئەمڕۆ من دەهاڕێت، سبەینی تۆ."(1) دەكرێت هەمان ئەم رستەیە بگۆڕین بەوەی، ئەمڕۆ ئاشەكە تۆ دەهاڕێت، سبەی من و دوو سبەی هەموومان. بێگومان ماشێنی ئایدۆلۆژی توانای قبوڵكردنی هیچ دەنگێك و هیچ كردەیەكی نییە لە دەرەوەی خۆی، بۆیە هەمیشە دەرەوە بوون و گەڕان بۆ پانتاییەكی ئازادی، دەبێتە هەڕەشەیەك بۆ بكەری ئازاد و خاوەن فیكر و ئاشەكە هەوڵدەدات بیهێنێتە ناو خۆی و لەناو جوڵەكاندا بیكاتە ئەو سوبێكتە گۆڕاوەی ئایدۆلۆژیا باڵادەستی بەسەریدا هەیە.
رۆژانە بەر ژاوەژاوێكی زۆر دەكەوین، بەر پێكدانانێكی ئایدۆلۆژی دەكەوین، پێكدادانێك لە نزمترین ئاستی قسەكردن، لە نزمترین ئاستی تێگەیشتن، فەزایەكی فاشیزم لەرێگەی توندوتیژی زمانەوە دەركەوتووە. بكەرە ئایدۆلۆژییەكان بەرامبەر یەكتری دەوەستن و زمان وەك یەكەمین سەرچاوەی توندوتیژی بەكار دەهێنن بۆ یەكتر وێرانكردن. شاشەكان و ماشێنی راگەیاندن بوونەتە پانتایەكی گەورە تا ئایدۆلۆژیا و بكەرەكانی لەم دەلاقەوە ژاوەژاوە ئایدۆلۆژییەكە دروستبكەن و، بە زمانێكی توندوتیژیەوە جەماوەرێك و فەزایەكی گشتی توندوتیژ بەرهەمبهێنن. هەمیشە كارەكتەرێك لە كارەكتەرەكانی ناو ئایدۆلۆژیا، یان دەرەوەی ئایدۆلۆژیا دەبێتە خۆراكی ئاشەكە. ئاشەكە بەردەوام لەكاردایەوە و پێویستی بە خۆراكە، بۆ ئەوەی لەكار نەكەوێت كارەكتەرەكان دەخرێنە ناوییەوە بیانهاڕێت. رەنگە هەڵەیەكی گەورەبێت لەناو ئەم رووبەرە مەترسیدارەدا پێمانوابێت بەشێك نابین لەو هاڕینە! لەوانەیە گەر لە دورترین گۆشەی ئەم فەزایەش بین، لە شوێنێك لە شوێنەكاندا ئاشەكە بەر ئێمەش بكەوێت. ئەم بەركەوتنە پەیوەندی بە فەزا گشتییەكەوە هەیە، یانی، هەرچۆنێك دەرگاو پەنجەرەكانت بەرووی ئەو جیهانەدا دابخەیت، لە گۆشەیەكی دیكەوە دێتەوە ناو ژیانت، خۆلادان لە فەزاكە خۆلادانە لە بوونی خۆشت، جۆرێكە لە خۆفریودان، هەریەك لە ئێمە لەم فەزای ژاوەژاوە، لەم گوتارە توندە ئایدۆلۆژییە، لەم دۆخە نادروست و خاڵی لە لۆژیكە، پریشكێكی بەردەكەوێت و دەبێتە خۆراكی ئاشەكە. ئەگەر غەریبەش بیت و ببیتە كارەكتەرێكی _بێوەی_ ناتوانێت لەناو كۆی فەزاكەدا خۆت لەو ئازارە لابدەیت ماشێنەكە دروستیكردوە. لە فەزای ئەم جۆرەدا كارەكتەری_بێوەی_ بوونی نییە. هەمووان لەناو گۆڕەپانێكین و گوتارێكی توند ئاراستەی گۆڕەپانەكە دەكات، ئەوەی گوێی لە گوتارەكەیە، دوو رێگەی لەبەردەمدایە، یان دەبێتە بەشێك لە حەشاماتی ئایدۆلۆژی، یان لە دەرەوەی حەشاماتەكە، بە گوتار، بە كردە، بە رووبەروو بوونەوەی، دونیاكەی دەكەوێتە مەترسییەوە. كە فەزای گشتی درزێكی تێدا نەما لە دەرەوەی ئایدۆلۆژیا و سیاسەت بۆ ژیان بگەڕێیت، سەرتاپای واقیعەكە و دونیا شاشەییەكە ئایدۆلۆژیا و سیاسەت داگیریانكرد، بێگومان كارەكتەری_بێوەی_ وەهمێكە بۆ فرامۆشكردنی ئەو دۆخەی بەریدەكەویت و ناتەوێت بەركەوتنە ئازاراوییەكەی دەرك بكەیت.
ماشێنی راگەیاندنی ئایدۆلۆژی بەشێوەیەكی توند لە گەشەكردندایە. گوتارێكی لاوازی توندوتیژی بەرهەمهێناوە، لەناو ئەم گوتارەدا كۆمەڵێك تایپ لە سوبێكت و كۆمەڵێك تایپ لە جەماوەری ئایدۆلۆژی دروستكردوە، رۆژانە بەریەك دەكەون، چ ئەوانەی لەناو كەرنەڤاڵەكەن، چ ئەوانەی لە دەرەوەی كەرنەڤاڵەكەن بریتین لەو خۆراكەی بە هاڕینیان ئاشەكە لە سووڕی گەڕانی خۆی ناكەوێت، پێكەوە خزمەت بە ئاشەكە دەكەن، كەرامەتی بڕغوەكەكانی ناو ماشێنەكە و، كەرامەتی گۆشەگیرەكانیش لە مەترسیدایە. چونكە ماشێنەكە رەحم بە هیچ كەس ناكات و، ئەو گوتارەی هەڵیگرتووە هێندە بێرەحەمانەیە، خەریكی دروستكردنی تایپی جەماوەری جیاواز جیاوزە لە سەر فۆڕمی بێرەحمی جیاواز جیاوازدا. پیشاندانی وێنە راستەقینەكەی فەزا گشتییەكە، ترسان نییە لەو تاپیە ئایدۆلۆژیایانەی هەڵگرەكانی بە دەنگی بەرز بەرگریلێدەكەن، ترسانیش نییە لە بوونێكی كەرامەتی تاكەكەسی، ترسانە لە بەرهەمهێنانی جەماوەرێك و كۆمەڵگەیەكی پڕكراو لە توندوتیژی. بێگومان توندوتیژی پێش ئەوەی ببێت بە كردە، لەرێگەی زمانەوە بەرهەمدێت، كە قۆناغی زمانی تێپەڕاند، دەچێتە قۆناغی كردەییەوە. ئەو توندوتیژییە زمانییەی لە گوتاری ئایدۆلۆژیدا لە ماشێنی راگەیاندنەوە پەخشدەكرێت بەسەر كۆمەڵگەدا، حەتمەن كۆتاییەكەی بەرهمهێنانی كۆمەڵگەیەكی پڕ لە توندوتیژییە.
فاشیزم بەبێ گوتارێكی پڕ لە ژاوەژاوی دور لە لۆژیك، بەبێ زمانێكی توندوتیژ و خەیاڵێكی _سڕینەوەی ئەویتر_ دروست نابێت. بۆ ئەوەی ئایندەیەكی فاشی ببینین، گرنگە سەیری گوتار و زمانی ئێستای ئایدۆلۆژی بكەین. میدیا وەك ماشێنێك بۆ بەجەماوەریكردن و بێبەهاكردنی بەهاكان، بوەتە زمانێكی پێش فاشیزم. بوەتە مەكینەیەك بۆ بەرهەمهێنان و راهێنانی كۆمەڵگەیەكی ئایندە مەترسیدار. كارەكتەرە ئایدۆلۆژیەكانیش چونكە ئاستی بینینیان بۆ دونیا، لە ئاستی ئایدۆلۆژیاكەیاندایە، لەناو ئەم ماشێنەدا خەریكی خولقاندنی ئەو دونیا مەترسیدارەن گەر بوو بە كردە هەمووشتێك لەگەڵ خۆی دەهاڕێت. بۆئەوەی زیاتر لەم ماشێنە و لەم گوتار و زمانە ئایدۆلۆژییە تێبگەین، جارێكی دیكە وێنەی _گۆبڵز_ دەهێنینەوە بۆ ئێستا و زمان و گوتار و تێزەكانی دەخەینەوە روو. (هەڵبەت كۆی وتارەكانی نا، بەشێكی زۆر كەمی كە یارمەتیماندەدات لەو جیهانە مەترسیدارە بڕوانین لە ئێستای شاشەكانی ئێمەوە بەدیدەكرێت.)
" ئێمە نەك بە دۆست، بەڵكو پێویستمان بە دوژمنە."(2) بێگومان بۆ ئەوەی هیچ كات فەزای گشتی نەبێتە فەزایەكی ئارام، نەبێتە فەزایەك تاكەكانی بیربكەنەوە بۆ ژیانێكی باشتر و دونیایەكی باشتر بگەڕێن، بەشوێن سیستەمێكی دروست و دەسەڵاتێكی دروستدا نەگەڕێن، پێویستە ئایدۆلۆژیا بەشوێن دۆستدا نەگەڕێت و بۆ دوژمن بگەڕێت. دوژمنێكی چ لەناو خۆ، چ لەدەرەوە، دوژمنێك ئەگەر نەبوو، دابتاشرێت. بەرهەمهێنانی وێنەی دوژمن، دورستكردنی دۆخی بەرگرییە، ئایدۆلۆژیا كاتێك دوژمنێك دادەتاشێ، یان دروستیدەكات، لەناو خۆیدا وزەی بەرگریش دروستدەكات، جەماوەرەكەی بۆ ئەوەی توشی كپ بوون نەبێت، بۆ ئەوەی جۆشی بدات، پێویستی بە دوژمنە، ئەم دوژمنە وزە بە جەماوەر دەدات شەیدایانە لە دۆخی بەرگریدا خۆی ببنێت و هەمیشە هەست بە مەترسی بكات. هەستكردنەكە وای لێدەكات جارێكی دیكە مەرگ و مانەوەی خۆی ببەستێتەوە بە ئایدۆلۆژیاوە و بەجۆشوخرۆشێكی زۆرەوە لەسەر خوانی ئایدۆلۆژی كۆببێتەوە بۆ بەرگریكردن. دوژمن پێویستییەكی گەورەیە بۆ ئایدۆلۆژیا تا لەو رێگەیەوە وێنەی خۆی لەناو جەماوەرەكەیدا ببینێتەوە و خۆی پێ تازە بكاتەوە. "دەبێت هەمیشە دەرگیری شەڕبین، دەرگیری شەڕ لەناوخۆ و دەرەوە، ئەمە باشترین رێگەیە بۆ سەركوتكردنی هەر نارەزایەتییەكی ناوخۆ."(3) نارەزایەتی ناوخۆ ترسی گەورەی دەسەڵاتی ئایدۆلۆژییە، چونكە دەسەڵاتی ئایدۆلۆژی لەو جوڵە و نارەزایەتییە ناوخۆییە تێدەگات، ئەگەر دروستبێت شێواوییەك بەرهەمدەهێنێت پایەكانی ئایدۆلۆژیا و دەسەڵاتەكە دەكەونە بەرمەترسی گەورەوە، كەوایە دەبێت شەڕ و دەرگیری بخولقینێت. ئیدی ئەو شەڕ و دەرگیریان بچوك بن یان گەورە، بە قەولی هەمان تێز، دەكرێت بچوكترین رووداوەكان بكرێنە گەورەترین رووداو، بۆ ئەوەی ئاستی جەماوەر و بینین بەرەو ئەو شوێنە بڕوات ماشێنە ئایدۆلۆژییەكە دەیەوێت بڕوات.
رووداوە بچوكەكان و كردە بێماهییەتەكان لە رێگەی ماشێنی میدیاوە دەكرێنە رووداوی گەورە و جەماوەر دابەشدەكەن بەسەر دوو بەرەدا، ئەم رووداوانە لەبنەمادا رووداوگەلی زۆر لاوازن، بەڵام لە وێناكردنی ئایدۆلۆژیدا حەقیقەتەكەیان دەگۆڕێت و ساختە دەكرێنەوە، بەو بەرگە ساختەیەوە دەهێنرێنەوە ناو كۆمەڵگە تا سەرگەرمییەكی گەورە دروستبكرێت. بۆ گەورەكردنی رووداوی بچوك، بۆ نمونە: (( كردەیەكی تاكە كەسی، یان رستەیەكی پوچی فیگەرێكی سیاسیی، هونەری، ئەدەبی، یان جوڵەیەكی بكەرێكی دیار...هتد بەجۆرێك گەورە دەكرێت، كردەكە دەبێتە كردەی گشتی!)) لەراستیدا خودی كردەكە یان رستە وتراوەكە شایەنی باسكردن نییە، چونكە جوڵەیەكی یان رستەیەكی لاوازی تاكە كەسییە، ئەمما ماشێنی ئایدۆلۆژیا پێویستی بەوەیە بیگۆڕێت و بیكاتە كەرنەڤاڵێكی جەماوەری، كاتێك ماناكەی ئاوەژوو دەكرێتەوە، ئیدی حەشاماتی ژێر هەیمەنەی ئایدۆلۆژیا لەگەڵ كردەكە و فەزا گشتییە نادروستەكەدا تێكەڵدەبێت و رووداوە گەورەكانی لەبیر دەبرێتەوە. ئەم لەبیربرنەوەیە _مەستبوونی كاتی_ییە. جۆرێكە لەو مەستییەی گوتاری ئایدۆلۆژی دروستیدەكات، تا جەماوەر لە ئایدیا و خەیاڵەكانی خۆی بگەڕێت و چاوی بچێتە سەر شوێنی دیكە. لەدۆخە خراپەكاندا ئەم رووداوانە یەك لەسەر یەك دروستدەكرێن، تا لە مەستبوونێكەوە جەماوەر بگوازرێتەوە بۆ مەستبوونێكی دیكە و دۆخە سایكۆلۆژیییە گشتییەكە بۆ جۆرێك بشێوێت، ئیدی رووداو لە دوای رووداو، حەشامات لە دوای حەشامات دروستدەكات و، مەستبوون لە دوای مەستبوونیش دێ بەشوێنیدا. لە هەریەك لەم رووداوانەدا جەماوەری ئایدۆلۆژی دەمەزەرد دەكرێتەوە و خۆی دەخزێنێتە ناو رووبەروو بوونەوەكان و شەڕە كاتییەكانەوە. حەقیقەت بەجۆرێك وندەبێت، هەموو رووداوێكی ساختە بەو شێوەیە رەنگ دەكرێت ئەوە حەقیقەتە."ئاوەژوكردنەوەی حەقیقەت."(4) جیهانی فاشیزم نایەوێت هەموو حەقیقەتێك وەك خۆی بگات، پێویستی بەوەیە زۆر لە حەقیقەتەكان ئاوەژوو بكاتەوە و لەشوێنیاندا وێنەیەكی ساختە دابنێت. ماشێنی میدیای ئایدۆلۆژی یەكێك لە ئەركە گەورەكانی شێواندن و ئاوەژووكردنەوەی حەقیقەتەكانە.
ئەمە ئەو جیهانەیە لە تێزەكەی _گۆبڵز_دا هاتووە. دروستكردنی دەرگیری و شەڕ، ئیدی شەڕەكە لە ئاستی گوتاربێت یان لە ئاستی كردە، دەبێتە دیوارێك بۆ پاراستنی دەسەڵاتە ئایدۆلۆژییەكە. پاشانیش دەبێتە كەرنەڤاڵێك بۆ دابەشكردنی جەماوەر و سەرگەرمكردنیان. "هاوڕێیانی حیزب، یەك دەسەڵات ناتوانێت بەبێ پڕوپاگەندەی باش بوونی هەبێت. بەهەمان شێوە یەك پڕو پاگەندە ناتوانێت بەبێ دەسەڵاتێكی باش بوونی هەبێت. بۆیە دەبێت دوژمنەكانمان باش بزانن، رۆژێك دێت ئەو زمانە درۆزنەیان ۆ هەمیشە دادەخەین."(5) دەسەڵاتی بەهێزی فاشی، بەستراوە بە راگەیاند و زمانی تیژەوە. ئەم دوو تایپە لە دەسەڵات بەبێ یەكتری ناتوانن بەهێز بن. بۆ ئەوەی دەسەڵاتێكی بەهێز هەبێت بەسەر جەماوەردا، پێویستی بە ماشێنێكی میدیای بەهێزیشە، تا لەرێگەی ئەو ماشێنەوە جەماوەر بەرەو ئەو شوێنە ئاراستە بكرێت دەسەڵات و ئایدۆلۆژیاكە دەیەوێت. لەبەرامبەر ئەمەدا كاتێك ماشێنی میدیاییەكی بەهێز هەبوو، بێگومان دەسەڵاتێكی ئایدۆلۆژی بەهێزیش هەیە. گوتاری ئایدۆلۆژی ئەو رووداوانەی دروستیاندەكات، ئەو فەزایەی نەخشەی بۆ دەكێشێت، تەنها لەرێگەی دونیای میدیاوە دەچێتە دەرەوە و دەبێتە گوتار و فەزا و ئایدۆلۆژیای گشتی.
لەناو گوتاری ژاوەژاوی ئایدۆلۆژیدا ناتوانین بۆ لۆژیك و ئازادی بگەڕێین. هەردوو چەمكەكە لەم فەزایانەدا لەژێر مەترسی زۆر گەورەدان. هەندێكجار دەوترێت. " لە دونیای ژاوەژاودا، بێدەنگی و قسە نەكردن فەزیلەتە."(6) دەپرسین بۆچی بێدەنگی و قسەنەكردن فەزیلەتە؟ هەڵبەتە بێدەنگی و قسەنەكردن خۆلادان نییە لە بەرپرسیارییەتی، خۆ دزینەوەش نییە لە واقیعی دۆخەكە، بەڵكو رێزگرتنی لۆژیك و ئازادییە. قسەكردن و وتن كاتێك مانای هەیە، هەڵگری بەهایەك و بیركردنەوەیەكی لۆژیكی بن، هەڵگری دروستكردنی دونیایەكی ئازاد بن، مانایەك بە بێ مانایی بدەن، روكەش گەڕایی بگۆڕن بۆ بینینی بونیاد، بنەمایەك بن بۆ دونیابینییەكی نوێ و ژیانێكی باشتر لەوەی رابردوو، گەڕانێكی رادیكاڵانەبن بۆ كێشەكان و شتەكان، ئەمما كاتێك فەزای ئایدۆلۆژی دەیەوێت لەرێگەی ژاوەژا و زمانی توندوتیژەوە ئیدارەی فەزاكە بدات، نە ئازادیی لە شوێنی خۆی دەمێنێتەوە، نە قسەكردن و وتن مانایان دەمێنێت. بە قەولی وتە كۆنەكە: (هاژەهاژی بەجەماوەریكردن نایەڵێت دەنگی هیچ لۆژیكێك ببیسترێت.) ئایدۆلۆژیا دەیەوێت بكەری خاوەن بیركردنەوە، فیگەری هەڵگری لۆژیك، بسڕێتەوە و لەناو حەشاماتی جەماوەریدا ونی بكات. "ئێمە پێویستمان بەوەیە، هەموومان لەناو حیزب و لەناو جەماوەردا خۆمان ببینینەوە."(7) دروستكردنی حەشامات و جەماوەر، دروستكری دونیایەكی شەیدایانەیە، دونیایەك هەموومان دەبنە بڕغوێك لە بڕغوەكانی ئایدۆلۆژیا، هیچ جیاوازییەك لەنێوان كارەكتەرەكاندا نامێنێت، ئەوانەی دەچنە ناو پرۆسەی بەجەماوەریبوونەكەوە لە هەر ئاست و پێگەیەكی سیاسیی و مەعریفیدابن جیاوازییان نییە. لە كۆتایدا بریتین لەو جەماوەر و حەشاماتەی ئایدۆلۆژیا دروستیاندەكات و دەبێت خۆیان لە كەنەڤاڵەكەدا ببینینەوە. واتە: " ئەگەر رۆشنبیرێكت بینی، دەست بۆ دەمانچەكەت ببە."(8)
ترس لە رۆشنبیر، ترسە لە بیركردنەوە. ترسە لەو جیهانەی رۆشنبیر دەیخانە ناو ئاسۆكانی بیركردنەوە و هەمیشە بەشوێن ژیانێكی باشتر و دونیایەكی باشتردا دەگەڕێت. بێگومان لەنێوان رۆشنبیر و دەسەڵاتدا مەودایەك هەیە، دەرزێك هەیە، نە رۆشنبیری بیركەرەوە دەیەوێت بچێتە ناو رووبەری دەسەڵاتەوە، نە دەسەڵات دەتوانێت بێتە ناو رووبەری رۆشنبیری راستەقینەوە. یەكێك لە چاودێرە بەردەوامەكانی دەسەڵات رۆشنبیرە، رۆشنبیر ئەو كائینەیە لەرێگەی بیركردنەوە و زمانییەوە، دەبێتە ئەو روناكییەی چاو بخاتە سەر گۆشە تاریكەكانی ژیان و دەسەڵات. چاو بخاتە سەر ئەو دیوەی دونیا دەسەڵات دەیەوێت بە شاراوەیی بهێنڵێتەوە و بیخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە. كاتێك رۆشنبیر رووبەرەكەی خۆی جهێشتوو لەگەڵ دەسەڵات ئاشتبوویەوە، ئەركە راستەقینەكەی خۆی لەدەستداوە و بووەتە بەشێك لە پاكێجی دەسەڵات. ترسانی ئایدۆلۆژیا و گوتاری فاشیزم لە رۆشنبیر، ترسانە لەو بیركردنەوە و ئازادییەی رۆشنبیری دروستیدەكات بۆ شێواندنی دەسەڵاتە ئایدۆلۆژییەكە.(بۆیە هەمیشە دەسەڵاتی ئایدۆلۆژی فاشی، پەلاماری رۆشنبیری خاوەن بیركردنەوە دەدات و بەهەموو توانای خۆیەوە كەسایەتی مەعنەوی، جەستەی تیرۆر دەكات، بۆئەوەی وێنەكەی لەناو جەماوەردا بگۆڕێت و بیكاتە وێنەیەكی تێكشكاوی پەراوێزخراو. لێدان لە وێنەی رۆشنبیر لە رێگەی ماشێنی ئایدۆلۆژییەوە، لێدانە لەو ئاسۆیەی ژیانی راستەقینە و ئازادی راستەقینەی لێوە دەبینرێت. تیرۆركردنی كەسایەتی رۆشنبیر لە رێگەی شاشەكانەوە، تەنها كردەیەكی ئاسایی نییە، بەڵكو پرۆژەیەكی دەسەڵاتخوازانەیە بۆ نەهێشتنی ئەو دەنگەی رووبەرووی بووەتەوە.) رۆشنبیر هەوڵدەدات بۆ دروستكردنی تاكێكی ئازاد، تاكێك ئازادییەكانی خۆی بەجێنەهێڵێت و نەبێتە بڕغویەكی ناو جەماوەرە ئایدۆلۆژییەكە. تاكێك بیركركردنەوەی و جیهانبینی خۆی هەبێت، تاكێك لەناو نەریتە سیاسییەكان و كلتوورەكان بێتە دەرەوە و بەجۆرێكی تر نیگای ژیان بكات.
ئەو تاكەی رۆشنبیر لەپێناویدا بیردەكاتەوە، هیچ كات تاكێك نییە خۆی لەناو جەماوەردا ونبكات، تاكێك نییە لەگەڵ ماشێنی میدیاییەكەدا ڕێبكات و خۆی بخاتە ناو ئەو یارییە ئایدۆلۆژیایانەوە بۆی دروستدەكرێن. تاكێك لەبەردەم وێنە ساختەكراوەكاندا دەوەستێت و بە هوشیارییەوە بۆ حەقیقەتە راستەقینەكە دەگەڕێت. واتە ئەو تاكەیە ئایدۆلۆژیا ناتوانێت دەستەمۆی بكات و بیكاتە بەشێك لە جیهانەكەی خۆی. بۆیە ترسان لە رۆشنبیر، ترسانە لەو زۆربوونی ئەو تایپە لە تاك، كە ئیدی نابێتە بەشێك لەو كەرنەڤاڵەی ماشێنە گەورەكە رێكی دەخات. بێگومان زمانی ئایدۆلۆژیاكە بۆ خۆی و جەماوەرەكەی راستەقینەترین و حەقیەقترین زمانە، زمانێكە یان بڕوای پێدەكەیت، یان گەر بڕوات پێنەكرد، تۆ بڕوا بە حەقیقەتەكان ناكەیت، بۆیە هەموو زمانێكی تری دەرەوەی ئەو زمانە بە زمانی درۆ وێنەی دەكێشرێت و جێگەی مەترسییەو و دەبێت بێدەنگ بكرێت. هەڕەشەكردن لە زمانی ئازادی هەڵگری مانا، هەوڵدان بۆ تیرۆركردنی كەسایەتی مەعنەوی رۆشنبیری خاوەن لۆژیك، دوو لەو هێڵە گشتیانەن لەناو دەسەڵاتی ئایدۆلۆژیدا كاریان لەسەر دەكرێت بۆ نەهێشتنەوەی هیچ نەیارێك. بۆ فراوانكردنی گۆڕەپانەكەی خۆی ،تا چۆن بیەوێت بەو جۆرە جەماوەرەكەی دنە بدات.
دەبینین لەناو دۆخە شێواوەكەدا ئازادی بەجۆرێك تەفسیر دەكرێت، لە هەمووشت بچێت لە ئازادی ناچێت. ئایدۆلۆژیا و ماشێنە میدیاییەكە بە بێ ئاگایی چەمكی ئازادی ناشێوێنن، بەڵكو زۆر بە ئاگاییەوە دەیشێوێنن. دەزانن شێواندنی ئازادی شێواندنی ئەو سوبێكتەشە بە ئایدیای ئازادییەوە سەیری شتەكان دەكات و كاتێك بەخۆی دەزانێت بووەتە سوبێكتێك نە خۆی دەبینێت نە ئازادییەكەی. زمان دەورێكی باڵا دەبینێت بۆ ئایدۆلۆژیا و شێواندن. دەورێك پاش دروستكردنی ترس، زمان دێت هەموو ئەوەی كە هەیە وێنەكەی دەگۆڕێت بۆ وێنەیەك ئایدۆلۆژیا مەبەستییەتی. گەورەترین ئەو چەمكانەی رووبەری فراوانی فەزا نادروستەكە داگیر دەكەن بریتین لە چەمكەكانی_ئازادی، خیانەت، دوژمن، نەیار، سڕینەوە، كەرامەتشكاندن_ ئەم چەمكانە لەو جیهانە مەترسدارەدا دەبنە شا چەمك و رۆژانە لەچەندین كارەكتەری ئایدۆلۆژی، لەچەندین وتاری سیاسیی و كۆمەڵایەتی، لە چەندین وێزگەدا دووبارە و سەدبارە دەبنەوە و هەموو ئەویترێكی دەرەوەی ئایدۆلۆژیایان پێ سەركوتدەكرێت. ئەو تایپە جەماوەرەش كە دروستكراوە، بێ هیچ پرسیارێكی جەوهەری بڕوا بەم چەمكە ساختەكراوانە دەكەن ئایدۆلۆژیاكە لە رێگەی ماشێنەكەی خۆیەوە دەیخاتە بەردەمیان.
بە نیگاكردن لەم كۆمەڵە رستەیە و لە چەند رستەیەكی دیكەی _گۆبڵز_ دەتوانین لەوە تێبگەین ماشێنی میدیای ئێستا، دونیای شاشەكان، چ جۆرە دونیایەك و چ جۆرە جەماوەرێك و تاكێك دروستدەكەن. لەناو ئەم دۆخەدا هیچ كەس كەسایەتی و كەرامەتی پارێزراو نییە. هەموومان دەبێت لە چركەساتێكدا بیرلەوە بكەینەوە بخرێینە بەردەم ئاشەكە و تووشی هاڕین ببین. هەموو ئەو كەسایەتییە ئایدۆلۆژیایانەی، هەموو ئەو كەسایەتییانەی لەدەرەوەی ئایدۆلۆژیاكەن، رۆژانە كە پەماردەدرێن و هەوڵی شكاندنیان دەدرێت پەیوەندی بە كۆی فەزاكەوە هەیە. تەنانەت ئەم دۆخە دەگاتە ئەو ئاستەی دەستببردێت بۆ ژیانە تایبەتییەكەشیان. چونكە ئایدۆلۆژیا نایەوێت شوێنێكی كۆمەڵگە و تاك هەبێت بە نەبینراوی بمێنێتەوە، ئایدۆلۆژیا مەبەستییەتی چاوی بگاتە تاریكترین و نەبینراوترین شوێنی ژیانی تاكەكان. دەیەوێت نەك تەنها چاوێكی گەورەبێت، بەڵكو ئێستا لەناو سیستەمی سەرمایەداریدا، هەزاران چاوی هەیە و هەریەك لەو چاوانە شوێنێكی بۆ دەخاتە بەر بینین. دەسەڵاتەكە فۆڕمەكەی لە ستوونییەوە گۆڕاوە بۆ ئاسۆیی، چاوەكانی و زمانەكانی زۆر بوون، دەچێتە ناو شوێنە تایبەتییەكانیش، ماشێنێكی گەورەی میدیایش لەبەر دەستیاییەتی، دونیایەكی نوێی شاشەیی بە تەكنۆلۆژیای كۆنترۆڵكەرەوە لەبەردەستیایەتی، بەم كەرەستە مۆدێرنانەوە ئایدۆلۆژیا و دەسەڵاتەكە، بوونەتە یەكەم چیرۆكی بەیانی و دواهەمین چیرۆكی شەوی تاك بەتاكی كۆمەڵگە. ئەم دەست پێراگەیشتنە كەمترین درزی هێشتوەتەوە بۆ تاك، تا بتوانێت لێیەوە لە ژیانێكی دیكە بڕوانێت بارگاوی نەكرابێت بە ئایدۆلۆژیا.
بینینی ئەم واقیعە، بینینی ئەم دونیا شاشەییە، بەم جۆرە، نائومێدی نییە لە كۆی دۆخەكە، بەڵكو بەركەوتنە لەگەڵ ژیانێكی تەواو ئایدۆلۆژی، ژیانێك لە ئێستادا مەترسییەكانی تەنها لە ئاستی زماندایە، ئەمما لە ئایندەدا ئەم مەترسیانە لە زمانەوە دەگۆڕێن بۆ كردە، دەگۆڕێن بۆ فۆڕمێك لە توندوتیژی كۆمەڵایەتی و سیاسیی. بۆ مۆدێلێك لە ژیان نەكردن بەبێ ئایدۆلۆژیا. مۆدێلێك كە هەناسەدان تێیدا قورس دەكەوێتەوە لەسەر تاك. جۆشدانی جەماوەر بۆ رووبەرووبوونەوە و بۆ پەرتەوازەكردن، لێدان لە یەكتری و شكاندنی شكۆی تاكەكان، ئەشێت لە ئێستادا تەنها وەك حاڵەتێكی ئایدۆلۆژی ببینرێت، لێ لە ئایندەدا ئەم حاڵەتە گۆڕانی گەورەی بەسەردا دێت و كۆمەڵگەیەكی توندوتیژكراو دێتە شوێنی.
ئەشێت هەمان وێنەی فیگەرە فاشییەكە، ئەمڕۆ لەژێر ناوی دیكە و فۆڕمی دیكەوە هاتبێتەوە ناومان. لەوانەیە وێنەكانی ئێستای _گۆبڵز_ هەمان ئەو وێنە راستەقینەیە نەبێت لە پێشوتردا هەبووە، وێنەیەكی كۆپیكراوە، چ لەرووی هوشیارییەوە بۆ فەزای ئایدۆلۆژی، چ لەرووی چاودێریكردن و كۆنترۆڵكردنەوە. بەڵام ئەم وێنە ساختانە بەهۆی لاوازی ئاستی هوشیارییان خزمەت بەو گوتارە دەكەن، مەترسیییەكەیان كەمتر نییە لە وێنە راستەقینەكەی فیگەرەكەی رابردوو. ئەوەی لەم نێوانەدا گورزی زۆر گەورەی بەردەكەوێت، عەقڵ و لۆژیكە، تاكی ئازاد و ئایندەی روونە، كلتوور و ژیانی مەدەنییە، ئەو جیهانەیە لەبەردەماندایە و بەم نالۆژیكییە دەچینە ناوییەوە. ئەو كۆمەڵگەیە سیخناخ دەكرێت بە توندوتیژی و هیچ راستییەكی بۆ روون نابێتەوە. ئەو منداڵانەیە لەرێگای شاشەكانەوە بەر جیهانێكی مەترسیداری نزم دەكەون. ئەو دۆخەیە هاژەهاژەكەی هێندە ئازاراویی و كوشندەیە هیچ تاكێك ناتوانێت دەركی پێنەكات. دونیایەكە عەقڵ تێیدا غائیبە و گوتاری نزمی ئایدۆلۆژی تێدا باڵادەستە. دروستكردنی فیگەری بۆش و پەراوێزخستنی بیركردنەوەیە، هێنانە پێشەوەی بكەری روكەش و نمایشكار و دەستبردنە بۆ هەڵتەكانەوەی بنەوانی شتە مانادارەكان. هیچ كات بەم هاژەهاژەی لەناو ماشێنەكەوە دێتە دەرەوە ناتوانرێت چاوەڕوانی ئایندەیەكی روون بكرێت. ئایدۆلۆژیا و گوتارە توندەكەی، ماشێنە میدیاییەكە بوونەتە هۆی پەرتەوازییەكی گەورەی جەماوەری و چەندین وێنەی كۆپیكراوی _گۆبڵز_ی گەڕاونەتەوە بۆ ناو ژیانی ئێستا.
وێنەكانی _گۆبڵز_ لە ئێستادا بە كۆپیكراوی سەرقاڵی دروستكردنی ئەو جیهانەن. سەرقاڵی دروستكردنی دونیایەكن، كە لەم كۆمەڵە وتەیەی تریدا بە روونی ئاماژەیان پێدەدات و لەوە ناچێت هی سەردەمێكی پێشووبن و لەوە دەچێت لە ئێستای ماشێنی ئایدۆلۆژیدا لەرێگەی وێنە ساختەكانەوە بگەنەوە بەرگوێمان.، كاتێك دەڵێت:" توانای میدیا و رادیۆكان ئەوەیە، سەرگەرمی جەماوەریی دروست بكەن/ ئێمە پێشڕەوی حەقیقەتێك دەكەین كە حەقیقەتی هەمووانە./ ئەگەر ئێمە نەبین، هیچ ئومێدێك بوونی نییە./ ئێمە هەموو ئازارەكانمان هەڵگرت، رابەرەكانمان لە زیندان بوون، دەستمان لە فڕین هەڵنەگرت تا ئێوەمان رزگاركرد./ ئەو سەردەمەی ئێمە تێدا دەژین، سەردەمێكی مێژوویی گرنگە./ شۆڕشەكەی ئێمە پیرۆزە و بەرەو پێشەوە دەچین./ دوژمن چاوی پێمان هەڵنایەت./ بەگەرمی دەستی میدیاكان دەگوشم و شانازیان پێوەدەكەم خزمەتی گەلەكەمان دەكەن./ من شانازی بەتۆوە ئەكەم منداڵت زۆرە، ئەوە بۆ نەتەوەكەمان شتێكی زۆر باشە./ چەكە بەهێزەكانمان هەر هێندەی راگەیاندن كاریگەرن./ بەبێ راگەیاندن دەزانن چی بەسەر ئەم جیهانەدا دێت؟ ئەگەر پڕوپاگەندە ئەخلاقی و داهێنانمان نەكردایە، ئەگەر دووبارە خۆمان دروستنەكردایەتەوە، كیشوەرەكەمان بەرەو چارەنووسێكی نادیار دەرۆیشت./"(9)
سەرچاوە و پەراوێزەكان:
_(1)_ ئەمە وتەیەكی _تاڵەقانی_یە، پێش مردنی بە _رەفسنجانی_ وتووە و ئەویش لە كتێبی یادەوەرییەكانی باسیدەكات. ئەم دوو كارەكتەرە دوو فیگەری گەورەی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانبوون، بەڵام لە كۆتایدا شۆِرش وەك ئاشێكی گەورە هەردووكیانی هاڕیی و، هەردووكیان بە مەرگی ئاسایی نەمردن.
_(2)_ شورشی افشاری...، وبلاگی بالاترین، سخنان جالب گوبلز.
_(3)_ هەمان سەرچاوی پێشوو.
_(4)_ جۆرج ئۆروێل، 1984، وەرگێرانی، حەكیم كاكەوەیس.
_(5)_ سخنان گوبلز، فیدیو، وبلاگی تابناك، صفحی تاریخ.
_(6)_ ئەم رستەیەم لە پەرەگرافێكی نووسراوی سایتی نیگەنیڤ وەرگرتووە.
_(7)_ نەبەز گۆران، كتێبی بەعس و ئایدۆلۆژیا، رستەیەكی ناو بەیاننامەیەكی حیزبی بەعسی عێراق.
_(8)_ سخنان گوبلز، هنگامی سوزاندن كتاب. وبلاگی دایرمعارف هولوكوست. قتع فلیمهای تاریخی.
_(9)_ سخنان گوبلز، فیدیو، وبلاگی تابناك، صفحی تاریخ.